Құлдық: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
2-жол:
'''Құлдық'''<ref name="source1">“Қазақ Энциклопедиясы”, VI-том</ref> – адамзат тарихындағы қанаудың дөрекі түрі. Құлдық алғашқы қауымдық қоғам ыдырай бастаған кезеңде пайда болды. Алғашқыда соғыс тұтқындары, қарыздарын өтей алмаған кедейлер құлға айналдырылды. Кейіннен құл саудасы кеңінен өріс алды. Құлдықтың классикалық үлгісі ежелгі [[Вавилон]]да, [[Египет]]те, [[Грекия]]да, [[Рим]]де болды. 5 ғасырдан бастап құл еңбегі маңызын жоя бастады. 16 ғасырда Батыс Еуропада капиталистік қатынастар дамып, жаңадан ашылған жерлерді жаппай отарлау нәтижесінде құлдық қайта өріс алды. [[Мылтық]] пен [[зеңбірек]]тің күшімен еуропалықтар [[Америка]], [[Азия]], [[Африка]] құрлықтарының көптеген халықтарын еріксіз құлға айналдырды. Құлдық, әсіресе, Америкада кең етек жайды. Үндістерден тартып алынған жерлерді игеруге адам күші жетпегендіктен, отаршылар Африкадан әкелінген негрлердің еңбегін кеңінен пайдаланды. Сөйтіп Америка және Африка материктері арасында құл саудасы басталды. Құлдыққа және құл саудасына қарсы көтерілістер жиі болып, зиялы қауым арасында наразылық қозғалысы пайда болды. 18 ғасырдың аяғында Францияда революция жеңіске жеткеннен кейін француз отарларында құлдыққа және құл саудасына тыйым салынғанымен, жергілікті жерлерде бұл шешім көп уақытқа дейін орындалмады. [[1807|1807 жылы]] ағылшын өкіметі де осындай шешім қабылдап, 1826 жылдан кейін ғана толық жүзеге асыруға қол жеткізді. 19 ғасырдың ортасына қарай АҚШ-та құлдыққа қарсы қоғамдық пікір күрт күшейді. Нәтижесінде 1861 – 65 жылдары елде құлдық жойылған солтүстік штаттар мен құл еңбегін пайдаланатын оңтүстік штаттар арасында азамат соғысы басталды. Соғыста солтүстік штаттар жеңіске жетіп, АҚШ-та құлдық толық жойылды. Осыдан кейін Америка құрлығының басқа да елдерінде құлдық пен құл саудасына тыйым салына бастады. Орта ғасырларда шығыс елдерінде ([[Египет]], [[Сирия]], т.б.) көшпелі тайпалардан (түркілер, кавказдықтар, арабтар, т.б.) әкелінген құлдар әскери қызметке кеңінен тартылды. Бұл елдерде әскери құлдардың көптеп жиналуы нәтижесінде олар бірте-бірте алдымен әскери, кейіннен саяси билікті өз қолдарына алды. Дәстүрлі қазақ қоғамында да құлдықтың кейбір белгілері сақталды. Мысалы, соғыс тұтқындары құлға айналдырылды, бірақ мұнда ежелгі Грекия, Египет, Рим елдеріндегі сияқты құлдықтың классикалық үлгісі болған жоқ. Көшпелі тұрмыста құл еңбегі тиімсіз болды. Сондықтан қазақ қоғамы құлдарды ерікті қауым мүшелері ретінде ұстауға тырысты. Нәтижесінде олар қазақ қоғамына сіңісіп кетті. 19 ғасырда Қазақстан толығымен Ресей отарына айналып, сыртқы соғыстар тоқтатылғаннан кейін құлдық мүлдем жойылды. 19 ғасырда Еуропа мен Америкада құлдыққа қарсы басталған күрес 20 ғасырда жалғасын тауып, халықаралық мәселеге айналды. 1926 жылы 40 мемлекет құлдыққа тыйым салу жөніндегі Женева конвенциясына қол қойды. [[1948|1948 жылы]] [[БҰҰ]] қабылдаған Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы құлдық пен құл саудасының барлық түріне тыйым салды. [[1956|1956 жылы]] 59 мемлекет өкілдері қатысқан [[Женева конференциясы]] құлдықты, құл саудасын, құлдыққа жақын әдет-ғұрыптар мен институттарды жою жөнінде қосымша конвенция қабылдады.
=== Америка Құрама Штатындағы құлдық ===
[[File:Usa06712161.jpg|thumb|Чарльз Смит]]▼
Құлдық алғашқы қауымдық қоғам ыдырай бастаған кезеңде пайда болды. Алғашқыда соғыс тұтқындары, қарыздарын өтей алмаған кедейлер құлға айналдырылды. Кейіннен құл саудасы кеңінен өріс алды. Құлдық өмір америка салтының ажырамас бөлігі болды. АҚШ-тың Құлдық ежелгі құлдыққа ұқсас нәрсе емес еді. Ол құрылды капитализмнің құрсақ және аграрлық экономикаға оның қалыптасу сипаттамаларын көрсетеді Солтүстік Америка: себебі нарықтың төтенше тарлығы американдық плантаторы жалақы еңбек қара құл еңбегін жүгінуге тура келді. Үндістерден тартып алынған жерлерді игеруге адам күші жетпегендіктен, отаршылар Африкадан әкелінген негрлердің еңбегін кеңінен пайдаланды. Сөйтіп Америка және Африка материктері арасында құл саудасы басталды. Құлдыққа және құл саудасына қарсы көтерілістер жиі болып, зиялы қауым арасында наразылық қозғалысы пайда болды. Америка Құрама Штатындағы құлдық алғаш 1619 жылдан бастап кең ауқымда дами бастады. Бұл процесс 1865 - жылға дейін жалғасып келді. Көптеген құлдар Африкадан келген қара нәсілділер болған.Оларды күштеп жұмыс жасатуға көндірген болатын. Алғашында айтып өткендей алғашқы құлдар Америкаға Африкадан 1619 жылдан бастап әкеліне бастады.1860 жылға дейін Америкаға 19 миллионан астам құлдар әкелінген екен. Осылардың тұқымдары қазіргі кезде Америкада өмір сүріп келеді. Америка Құрама Штаттарының 15 штатында 1.5 млннан астам жанұя тұрса, осылардың 350 мыңнан астамы отбасыда құлдары болған екен.▼
[[File:Usa240656.jpg|thumb|Құлдардың кемеден лақтырылуы]]▼
Құлдардың еңбегі көбінесе ауыл шаруашылығы бар отбасыларға керек болған. Олар құлдарды сатып алып осындай қиын жұмыстарға жегіп қойды. 19-ғасырдың жартысында Американың көптеген байлығы осы құлдардың арқасында жоғары дәрежеге жеткені ▼
▲Құлдық алғашқы қауымдық қоғам ыдырай бастаған кезеңде пайда болды. Алғашқыда соғыс тұтқындары, қарыздарын өтей алмаған кедейлер құлға айналдырылды. Кейіннен құл саудасы кеңінен өріс алды. Құлдық өмір америка салтының ажырамас бөлігі болды. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ-тың]] Құлдық ежелгі құлдыққа ұқсас нәрсе емес еді. Ол құрылды капитализмнің құрсақ және аграрлық экономикаға оның қалыптасу сипаттамаларын көрсетеді Солтүстік Америка: себебі нарықтың төтенше тарлығы американдық плантаторы жалақы еңбек қара құл еңбегін жүгінуге тура келді. Үндістерден тартып алынған жерлерді игеруге адам күші жетпегендіктен, отаршылар Африкадан әкелінген негрлердің еңбегін кеңінен пайдаланды. Сөйтіп Америка және Африка материктері арасында құл саудасы басталды. Құлдыққа және құл саудасына қарсы көтерілістер жиі болып, зиялы қауым арасында наразылық қозғалысы пайда болды. Америка Құрама Штатындағы құлдық алғаш 1619 жылдан бастап кең ауқымда дами бастады. Бұл процесс 1865 - жылға дейін жалғасып келді. Көптеген құлдар Африкадан келген қара нәсілділер болған.Оларды күштеп жұмыс жасатуға көндірген болатын. Алғашында айтып өткендей алғашқы құлдар Америкаға [[Африка|Африкадан]] [[1619 жыл|1619 жылдан]] бастап әкеліне бастады.[[1860 жыл|1860 жылға]] дейін Америкаға 19 миллионан астам құлдар әкелінген екен. Осылардың тұқымдары қазіргі кезде Америкада өмір сүріп келеді. Америка Құрама Штаттарының 15 штатында 1.5 млннан астам жанұя тұрса, осылардың 350 мыңнан астамы отбасыда құлдары болған екен.
көрсетіп тұр. 1850 жылы 18 қыркүйекте АҚШ конгрессі қашып жүрген құлдықтар тұралы заң қабылдады. Олар АҚШ тұрғындарын құлдарды іздеуге шақырды және де осы қашқын құлдарды жасырғандары үшін қатаң жазаға ұшыратып отырды. Бүкіл штаттарда арнайы құлдарды іздеу үшін топтар құрылған болатын. Одан соң оларды іздеп тауып, жазасын беріп отырды. Ұсталынған құлдарды бірнеше аптаға зымданға қамап, кейіннен иесіне қайтарып беріп тұрды. Құлдарды сол кезде адам құрлы көрмеген болатын. Егер кез-келген ақ нәсілді мына адам менен қашып кетті, ол қашқын десе оны тез арада ұстап жазаға тартатын болған. Осы жағдайға ден қойған тұлға - Авраам Линкольн болды. Линкольн 1861-1865 жылдардағы Азамат соғысында Конфедерацияға жеңілістік алып келген әскери қимылдарды өзі бағыттап отырды. Оның президенттік қызметі атқарушы үкіметтің күш салуы мен АҚШ аймағында құлдықтың жойылуына алып келді. Линкольн үкіметке өзінің де қарсыластарын араластыра отырып, ортақ мақсатта жұмыс істеуше шақыра білді. Ол қара нәсілдінің американдық қоғам арасында ықпалының жүруінің жақтасы болды.▼
▲Құлдардың еңбегі көбінесе ауыл шаруашылығы бар отбасыларға керек болған. Олар құлдарды сатып алып осындай қиын жұмыстарға жегіп қойды. [[19 ғасыр|19-ғасырдың]] жартысында Американың көптеген байлығы осы құлдардың арқасында жоғары дәрежеге жеткені
▲көрсетіп тұр. [[1850 жыл|1850 жылы]] [[18 қыркүйек|18 қыркүйекте]] АҚШ конгрессі қашып жүрген құлдықтар тұралы заң қабылдады. Олар АҚШ тұрғындарын құлдарды іздеуге шақырды және де осы қашқын құлдарды жасырғандары үшін қатаң жазаға ұшыратып отырды. Бүкіл штаттарда арнайы құлдарды іздеу үшін топтар құрылған болатын. Одан соң оларды іздеп тауып, жазасын беріп отырды. Ұсталынған құлдарды бірнеше аптаға зымданға қамап, кейіннен иесіне қайтарып беріп тұрды. Құлдарды сол кезде адам құрлы көрмеген болатын. Егер кез-келген ақ нәсілді мына адам менен қашып кетті, ол қашқын десе оны тез арада ұстап жазаға тартатын болған. Осы жағдайға ден қойған тұлға - [[Авраам Линкольн]] болды. Линкольн [[1861 жыл|1861]]-[[1865 жыл|1865 жылдардағы]] Азамат соғысында Конфедерацияға жеңілістік алып келген әскери қимылдарды өзі бағыттап отырды. Оның президенттік қызметі атқарушы үкіметтің күш салуы мен АҚШ аймағында құлдықтың жойылуына алып келді. Линкольн үкіметке өзінің де қарсыластарын араластыра отырып, ортақ мақсатта жұмыс істеуше шақыра білді. Ол қара нәсілдінің американдық қоғам арасында ықпалының жүруінің жақтасы болды.
Қара нәсілділер құлдық кезінде зардап шекті және білім алу жүйесінде теңсіздік орнады. Аристотельдің көзқарасы бойынша жанұя “тәуелсіз адамдар мен оған бағынушылардан” тұрады. Кейбір адамдар “егер бір адам – құл, ал екіншісі – тәуелсіз болса, онда заң бойынша табиғатынан олардың арасында еш айырмашылық жоқ және құлдық әділетсіздік емес, мәжбірлеу болып табылады” деп айтады. Бірақ Аристотель ол көзқараспен келіспейді. Ол кейбір адамдар байқаусызда құлдыққа айналды деп мойындады.
1861-1865 жылдар арасындағы азамат соғысы аяқталып, 1865 жылы желтоқсан айында Америка Құрама Штаттарының конституциясының он үшінші түзетуінен кейін құлдық деген ұғымды жойған болатын. Бұл ұғым қазіргі кезде заң бұзушылық болып саналады. Ал [[2013 жыл|2013 жылы]] соңғы болып [[Миссисипи (штат)|Миссисипи]] штаты ғана бұл түзетуді іс жүзінде қабылдады.
Фактілер. Америка Құрама Штаттарында аман қалған құлдардың бірі - Чарльз Смит (Флорида). Шамамен 134 жаста. Ақ нәсілді адамдарға жақындап қарауды шешкен кезде, оны ата-анасынан он екі жасында ұрлап алып кеткен.
[[File:Kulgazet.jpg|thumb|жарнама]]▼
* Алғашында Америкалықтар өмірге көзқарасы жетілмеген балаларды алдап, кейін түрмелерге апарып отырды.
▲[[File:Usa06712161.jpg|thumb|Чарльз Смит]]
* Әлсіз әрі ауру балаларды кемеде лақтырып отырған.
▲[[File:Usa240656.jpg|thumb|Құлдардың кемеден лақтырылуы]]
* Америка газеттеріндегі құлдарды сату туралы жарнамалар:
▲[[File:Kulgazet.jpg|thumb|жарнама]]
[[File:Kulgazet1.jpg|thumb|жарнама]]
| |||