Ақсүйек: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
«Ақсүйектер» дегенге бағытатты |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
'''Ақсүйек''' — қоғамдағы әлеуметтік топ. [[Дәстүр]] бойынша “қара халыққа” үстемдік етуші таңдаулы әулеттердің өкілдері Ақсүйек саналған. Ақсүйектердің бұқарадан бөлек айрықша құқықтары мен артықшылықтары болған. Мемлекеттік билік Ақсүйектер қолына берілген. Өркениет жемісін де солар пайдаланған. Қазақтар “текті”, “бекзат”, “бек” лауазымын иеленген кісілерді асыл Ақсүйек деп құрмет тұтқан. Қазақ тарихында [[Шыңғыс хан|Шыңғыс ханның]] ұрпақтары — [[хан]], [[сұлтан]]дар Ақсүйек саналып келді. Олар төре аталып, халықтың ерекше ілтипатына бөленді. Патшалық [[Ресей өкіметі]] Ақсүйектердің ықпалын шектеді, ал Кеңестік дәуірде Ақсүйек әулетінің өкілдері саяси қуғынға ұшырап, жапа шекті. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымындағы Ақсүйек ұғымы әлеуметтану ғылымындағы “аристократия”, “элита” ұғымдарына жақын келеді. <ref>Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
'''Ақсүйектер''' — Аристократ сөзінің қазақы мағынада айтылуы. Қазақта "сүйек" адам тегінің асыл, не қарапайым болуының [[символ]] сөзі ретінде қолданылған. Әдетте тегің кім дегенді кейде "сүйегің қайсы ел" деп те айтатыны бар. Қазақтың дәстүрлі сөздерінде "ақсүйек", "қарасүйек", "сарсүйек" деген сөздер кездеседі. Қара сүйек бұл қарапайым адамдар. Сары сүйек деген бұл құдандалы байланысты көрсетеді. Ал, Ақсүйек деген арғы атасынан қаракөктің тұқымы дегенді білдіреді. Қазақта Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тараған Төрелер сондай Ақсүйектер ретінде [[Қазақ хандығы]] кезінде елді билеу құқын өз қолына алған болатын. Ақсүйектер қара қазақпен араласуда белгілі шек қойды. Мысалы өздерін [[пайғамбар]]дан тарататын Сейіттер әулеті әртүрлі әлеуметтік жіктерден қыз алғанымен, өз қыздарын басқаларға бере бермеген.<ref>Atkinson Т. W. Oriental and Western Siberia: a Narrative of Seven jears exploration and adventures in Siberia, Mongolia, the Kirghiz steppes, Chinese Tartary and part of Central Asia. London, 1858</ref> Өйткені сейіт қызынан туған бала, ата-тегіне қарамай, [[Мұхаммед пайғамбар]] әулеті сейіттердің барлық құқығы мен артықшылығына ие болып отырған. Сейіт болу қурметі қымбат бағаланғаны, олардың өз қатарына өзгені жолатпауға тырысқаны соңшалық, XVIII-XIX ғ. тіпті Шыңғыс туқымына жатпайтын Түркістан билеушілерінің кейбірі өз үрпақтарының дәрежелері мен құрметті теңеулеріне «сейіт» деген жоғары атақты қосу үшін Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар әулетінен зорлықпен қыз алып отырған деп жазады тарихшы Т.И.Султанов.
[[Қожа|Қожалар]] кейбір жорамал бойынша, Мұхаммед пайғамбардың ең жақын серіктері, төрт әулие [[халиф|халифтің]] ([[Әбубәкір]], [[Омар]], [[Оспан]], [[Әли]]) оның Мухаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың қызы Фатимадантуған балаларынан басқа) ұрпақтары деп саналатын адамдарға берілген. Тағы бір болжамда олар ортаазиялық қосөзен Әмудария мен Сыр- дария аралығы ([[Мәуереннахр]]) мен [[Оңтүстік Қазақстан|Оңтүстік Қазақстанды]] жаулап алған (VIII ғасыр) алғашқы арабтардың урпағы деп аталады (толығырақ қ. Қожа; Сейіт)
.
Әлеуметтік пирамиданың үстінгі қабаттарына шығып, әртүрлі артықшылықтармен пайдаланған. Сонымен, қазақ қоғамының жоғары әлеуметтік жігі болған [[Шыңғысхан]] нәсіліне жататын төрелер, оның ішінде хан, сұлтандардың [[араб]] нәсілді сейіттер мен қожалардың сауатты білімді болғаны олардың арасында оқымысты адамдардың көп шыққаны жазба деректерден, ауызша тараған эпсаналардан айқын байқалады.
М.Михайлов келтірген дерегі бойынша аксүйектср, оқып және жаза білген сауатты жоғары топ деп саналған. Сондай-ақ, ақсүйектер жолын жалғастырушы балаларының сауатын ашу мақсатында алдымен [[молда|молдадан]] дәріс алған.
Ақсүйектердің саяси, әлеуметтік құқығында артықшылықтар болды. Айталық, әдет-ғүрып құқығында ақсүйектердің артық- шылықтары арнайы белгіленді: қожаны өлтіргені үшін 3000 қой, ал төрені, сұлтанды өлтіргені үшін 7000 қой құн төленді, ал ханның құны қарапайым жеті қазақтың құнына тең болды. Негізгі уэж хан жеті рудың немесе жеті ру тармағының әміршісі екендігі.
Ақсүйектер өкілдері қазақтың XVIII ғ. дейін олар қазақ қоғамында хандық билікті иеленіп, қоғамдық-саяси өміріне үстемдік етті. XIX ғ. бірінші жартысында қазақ жерін патшалық Ресейдің отарлауына байланысты хандық билік жойылып ақсүйектер ұрпақтары қалың бұқарамен етене араласып кетті.<ref>Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
Қазақтың хандық билігі ақырласып, рулық жүйесі сақталса да бұрынғы сипатынан өзгергені себепті қазір Ақсүйек ретінде бағалау сезімі негізінен жоғалды. Ол тек тарихи сананың бұрынғы бір нұсқасы ретінде ғана айтылады.
== Дереккөздер ==
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
{{Үлгі:Қазақ рулары}}
[[Санат:Мәдениет]]
[[Санат:Терминология]]
| |||