Хан: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''ХАН''' — лауазым. [[Түркі-моңғол]] [[халық]]тарында [[мемлекет]] басқарған билік иесі. Зерттеушілер ''Хан'' сөзі [[семантика]]лық-[[тіл]]дік реңкі өзгерген көне түркілердің ''“қаған”'' терминінен қалыптасқан деп есептейді. Жазба дерек көздері [[Орталық Азия]] [[халық]]тары ''Хан'' терминін [[Түрік]] қағандығы ыдырағаннан кейінгі кезеңнен қолдана бастағандығын растайды.

 

 

[[Түрік-моңғол]] ұлыстарындағы ''Хан'' [[мемлекет]]тегі ең жоғарғы билік иесі болды. ''Хан'' билігі қоғамдағы тұрақтылықты, тәртіпті қамтамасыз етті. Ортағасырлық дерек көздерінде Хан қол астындағы бұқара халық үшін еңбек етуі, ал қарапайым халық оның билігін мойындауы және бұйрықтарын орындауы тиіс екендіктері жазылған. Озық ойлы адамдар мемлекет басқарушыға қойылатын негізгі талаптарды айтып отырған (''мысалы'': [[Мұхаммед Хайдар Дулат]]).

==Ханның ең негізгі бес құқығы мен қызметін==

Белгілі шығыстанушы Т.[[Сұлтанов]] өз еңбектерінде ''Хан''ның ең негізгі бес құқығы мен қызметін былайша көрсетеді:

# Заң шығару құқы болды және қол астындағылардың барлығына міндетті бұйрықтар шығарды. Сөйтіп, қоғамдық құрылым мен тәртіпті сақтады.

 

Ортағасырлық дерек көздерінде ''Хан''ның кейбір кездері ғана шексіз билікке ие болғандығы айтылады. Кейде олар әулеттің басқа мүшесімен билігін бөлісіп отырды. Өз билігінің қандай дәрежеде болуы ең алдымен ''Хан''ның жеке басындағы қасиеттеріне тікелей байланысты еді. Дерек көздерінде билеушілер екі топқа бөлінеді: біріншілері — үлгілі, атақ-даңқымен еліне елеулі болғандар ([[Хайду]], [[Мұхаммед Шайбани]], [[Қасым хан]], [[Есім хан]], [[Тәуке хан]]); екіншілер — ел басқаруға қабілетсіз билеушілер ([[Темір Мәлік хан]], [[Әзиз хан]], [[Таһир хан]], [[Болат хан]]). Соңғыларының билік құруы ұзаққа созылмаған. Оларды билікке жақын орта тақтан тайдырып, орнына басқа ханзаданы Хан көтеріп отырды. Елді басқаруда ''Хан'' өзі тағайындаған адамдардың көмегіне сүйенді. [[Мемлекет]]тегі белді қайраткерлермен санасып отырды. Көбіне ''Хан''ды белгілі бір [[ру]] не тайпа өкілдері қолдап, сүйеу көрсетті, оның [[мемлекет]]тегі негізгі тірегі болды.

 

''Мысалы'': [[Моғол]]стан [[мемлекет]]інің ''Хан''дары дулат тайпасының әмірлеріне сүйенді, ''Хан'' оларды ұлысбегі етіп тағайындады. Тіпті кімнің ''Хан'' болатындығын да солар алдын ала шешіп отырды. Ханға бектер, билер өз ақыл-кеңестерін беріп қана қоймай, жүргізетін саясатына өз ықпалдарын тигізді. Егер ''Хан''ның жүргізген саясаты белгілі бір [[ру]]ды не тайпаны қанағаттандырмаса, олардың басқа елдерге көшіп кетуі, қоныс аударуы көшпелі қоғамдағы негізгі наразылықтың бірі болды. Көбіне ''Хан'' жарлығы мүлтіксіз орындалды. Ол өзіне тиесілі аймақтардан, ұлыстан әскер жинатты, тәуелді елдерден алым-салық алып тұрды. Еңбегі сіңген адамдарға иелік жерлер бөліп берді, [[ру]], тайпа араларындағы қақтығыстарды реттеді. Хан мемлекеттің саяси-[[экономика]]лық өмірінде маңызды рөл атқарды. Алым-салық ин-ттарын қадағалады, [[ақша]] реформасын жүргізді ([[Кебек хан]]). Салтанатты жиындарда тақта отырды. Егер ''Хан'' беделді тұлға болса, оның билігі шексіз болды. Ал ол шектен тыс шығып кетсе онда оған Жасақ заңы, тағы басқа дәстүрлі құқықтық ережелердің талаптары ескертіліп, билігі шектелді. Кейде Хан лауазымын бірнеше адам иемденді. Сондықтан да деректерде ''ұлы Хан'', ''кіші Хан'' сынды лауазымдар кездесіп тұрады.

 

Дәстүрлі көшпелі [[түркі-моңғол]] қоғамында ''Хан'' болып [[Шыңғыс хан]] ұрпақтары ғана сайланды. Билікке келген басқа әулет өкілдері өздерін ''Хан'' деп атай алмай, көбіне әмір ([[Ақсақ Темір]]), [[би]], тағы басқа лауазымдарды иемденді. [[Қазақ]] хандығын басқарған билеушілердің барлығы [[Шыңғыс хан]] әулетінен тағайындалды. Әулеттің ''Хан'' сайланбағандары жеке әлеуметтік топ құрап, [[мемлекет]]тің ішкі-сыртқы саясатында елеулі рөл атқарды. [[Мемлекет]]ті басқаруда ''Хан'' шексіз билікке ұмтылғанымен, [[ру]]-тайпа билеушілерімен санасуға мәжбүр болды. Халықтың қалың бұқарасына жақын әрі оның тікелей қолдауына сүйенген жергілікті билік иелері — билер мен батырлар ''Хан'' билігін белгілі бір дәрежеде шектеп, өздерінің әлеуметтік-саяси мәртебесін нығайтуға тырысты. Ханға тура сөйлеп, кемшіліктерін бетке айтқан ақын-жырауларды, билерді халық әрдайым дәріптеген ([[Би]], [[Жырау]]). Ақыл-парасатымен танылған Хандарды данагөйлер оның ізбасарларына үлгі тұтты. [[Мемлекет]]тік және мемлекетаралық деңгейдегі мәселелерді қамтитын жоғары билікті жүргізген хандық билік [[қазақ]] қоғамындағы маңызды саяси жүйелердің бірі болды. Ол ең алдымен билер ин-тына арқа сүйеді.