|
[[File:Myotis120810.jpg|thumb|alt=A.| ''[[Myotis lucifugus]]'ҚОЛҚАНАТТЫЛАР'.]]'' ''Қолқанаттылар''' (Chіroptera)'[[латын тілі|латынша]] ''Chіroptera'') – сүтқоректілер класының отряды. <br />
Қазба қалдықтары [[Еуропа]] мен [[Америка Құрама Штаттары|Солт. Америкада]] алғашқы [[эоцен]] қабатынан белгілі. Қ.Қолқанаттылар [[Арктика]] мен [[Антарктида|Антарктидадан]] және кейбір [[мұхит]] аралдарынан басқа құрлықтарда кеңінен таралған. Отряд 1000-ға жуық түрді біріктіреді. Олар [[итбас]] [[жарқанат]] (Megachіroptera) және [[жарқанат]] болып 2 отряд тармағына бөлінеді. Әсіресе, тропиктік, субтропиктік аймақтарда көп кездеседі.Дене тұрқы 2,5 – 40 [[сантиметр]], салмағы 2–900 [[грамм]]. Денесі жалпақ, түсі сұр, қоңыр, қара-сұр, тері жамылғысы жұмсақ, үлпілдек. Төсінде бұлшық еттер орналасқан қыр сүйегі болады. Бұғана сүйектері жақсы жетілген, жауырыны жалпақ. Алдыңғы [[Аяқ|аяқтары]] ұшу қанатына айналған. Білек, алақан сүйектері және саусақтары (бірінші саусақтан басқалары) ұзын, аралары тері жарғақпен жалғасқан. Көпшілігінің құйрығы бар, әдетте ол ұшу жарғағымен байланысады. Сезім [[Мүше|мүшелері]], иіс сезу, есту мүшесі жақсы дамыған, көру мүшесі нашар жетілген. Қолқанаттылар шығарған ультрадыбыстарын әр түрлі заттарға соғылып қайтадан қайтқан жаңғырық түрінде қабылдайды. Қолқанаттылардың кейбір түрлерінде жылдың салқын маусымдарында дене қызуы қоршаған орта температурасына байланысты –7,5 градустан 48,5 градусқа дейін өзгеріп тұрады. Аталықтары жыныс жағынан көктемнен күзге дейін, аналықтары күзден көктемге дейін жетіледі. Осыған орай, шағылысу көктемде, жаздың аяғында, не күздің басында жүзеге асады. [[Жыл|Жылына]] 1, кейде 2 рет шағылысып, көпшілігі 1–2, кейде ғана 3 ұрпақ әкеледі. Ұрпақтары тез жетіліп, 30-45 күнде өз бетінше тіршілік ете бастайды. Көпшілігі 8–9 жыл өмір сүреді. Қолқанаттылар, негізінен, жәндікқоректілер ([[жарқанат]]), кейбіреулері өсімдік жемісімен және шырынымен (итбас жарқанат) қоректенсе, кей түрлері (десмодтар) [[жануарлар]] мен [[Адам|адамдардың]] [[Қан|қанын]] сорады. [[Су]] ішеді. Індерді, үңгірлерді, қуыстарды, үй шатырларын, [[ағаш]] қуыстарын паналайды. Топтанып тіршілік етеді. Демалу кезінде басын төмен салбыратып ілініп тұрады. Қолқанаттылар қиы (гуано) – құнарлы [[Азот|азотты]] тыңайтқыш. <br />
Медицинада Қ-дыңқолқанаттылардың дене қызуының төмендейтін ерекшелігі зерттеліп, оларды кейбір ауруларды емдеуге қолданады. Қ.Қолқанаттылар құтыру, т.б. ауруларды, үй малдарының түрлі індеттерін де таратады. Сирек кездесетін 8 түрі және 4 түр тармағы Халықар.Халықаралық табиғат қорғау одағының, 5 түрі [[Қазақстан|Қазақстанның]] “[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]” енгізілген.<br /> ▼Дене тұрқы 2,5 – 40 см, салм. 2 – 900 гр. Денесі жалпақ, түсі сұр, қоңыр, қара-сұр, тері жамылғысы жұмсақ, үлпілдек. Төсінде бұлшық еттер орналасқан қыр сүйегі болады. Бұғана сүйектері жақсы жетілген, жауырыны жалпақ. Алдыңғы [[Аяқ|аяқтары]] ұшу қанатына айналған. Білек, алақан сүйектері және саусақтары (бірінші саусақтан басқалары) ұзын, аралары тері жарғақпен жалғасқан. Көпшілігінің құйрығы бар, әдетте ол ұшу жарғағымен байланысады. Сезім [[Мүше|мүшелері]], иіс сезу, есту мүшесі жақсы дамыған, көру мүшесі нашар жетілген. <br />
Қ. шығарған ультрадыбыстарын әр түрлі заттарға соғылып қайтадан қайтқан жаңғырық түрінде қабылдайды. Қ-дың кейбір түрлерінде жылдың салқын маусымдарында дене қызуы қоршаған орта темп-расына байланысты –7,5ӘС-тан 48,5ӘС-қа дейін өзгеріп тұрады. Аталықтары жыныс жағынан көктемнен күзге дейін, аналықтары күзден көктемге дейін жетіледі. Осыған орай, шағылысу көктемде, жаздың аяғында, не күздің басында жүзеге асады. <br />
[[Жыл|Жылына]] 1, кейде 2 рет шағылысып, көпшілігі 1 – 2, кейде ғана 3 ұрпақ әкеледі. Ұрпақтары тез жетіліп, 30 – 45 күнде өз бетінше тіршілік ете бастайды. Көпшілігі 8 – 9 жыл өмір сүреді. Қ., негізінен, жәндікқоректілер ([[жарқанат]]), кейбіреулері өсімдік жемісімен және шырынымен (итбас жарқанат) қоректенсе, кей түрлері (десмодтар) [[жануарлар]] мен [[Адам|адамдардың]] [[Қан|қанын]] сорады. [[Су]] ішеді. Індерді, үңгірлерді, қуыстарды, үй шатырларын, [[ағаш]] қуыстарын паналайды. Топтанып тіршілік етеді. Демалу кезінде басын төмен салбыратып ілініп тұрады. Қ. қиы (гуано) – құнарлы [[Азот|азотты]] тыңайтқыш. <br />
▲Медицинада Қ-дың дене қызуының төмендейтін ерекшелігі зерттеліп, оларды кейбір ауруларды емдеуге қолданады. Қ. құтыру, т.б. ауруларды, үй малдарының түрлі індеттерін де таратады. Сирек кездесетін 8 түрі және 4 түр тармағы Халықар. табиғат қорғау одағының, 5 түрі [[Қазақстан|Қазақстанның]] “[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]” енгізілген.<br />
''Б. Есжанов''
|
