Гераклит: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
ш уикилендіру
27-жол:
|уикидәйек =
}}
<big>'''Эфестік Гераклит'''</big> (Ἡράκλειτος, б.з.д.535 – c. 475ж.) антикалық филсофияның бірегей өкілдерінің бірі, [[Эфес мектебі]]нің ұстазы, [[Сократ]]қа дейінгі философияның көшбасшыларының бірі. Ол диалектикалық ойлау дәстүрінің негізін салған ойшыл.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006. ISBN 9965-808-82-1</ref> Табиғат философиясы дәстүрін жалғастырушы. "[[Логос]]", "От", "Ағын", "Қайшылық" ұғымдары арқылы өзінің онтологиялық философиясын қалыптастырған. Оның мағынасы терең нақыл сөздері бүгінге дейін айтылады. Ақсүйек болса да, бірақ мінезі тұйық, мұңлы жүзді болғандықтан, әсіресе жазған, айтқан сөздері астарлы, күрделі, сырлы болып келетіндіктен замандастары оны ''Тұңғиық әулие'' деп атаған екен.
 
Гераклит философиясы грек философиясының алғашқы қалыптасу кезеңіне тұспа тұс келеді. Оның идеялары кейінгі ғасырдағы көптеген ойшылдарға, философиялық бағыттарға әсер етті. [[Гегель]] тапқырлаған "[[диалектиканың үш заңы]]" Гераклиттен алған шабыттың жемісі екені байқалып тұр және мұны Гегельдің өзі де мойындайды. Ол қалыптастырған логоцентризм жосыны постмодернизм бойынша еуропаның 2500 жыл бойғы негіздік ойлау ерекшелігі болған делінді.
 
Гераклитті [[гносеология]] мәселесін тұңғыш көтерген ойшыл деуге де болады. Ол сезімдік танымға мән берді, сезімдік танымның рас-өтірігін алғаш рет қарастырды, адамзаттың ортақ парасатқа (логосқа) ие екенін түсіндірді. Ол философияны адам танымы мен таным субъектін тану ретінде қарастырған алғашқы ойшыл деуге болады.
38-жол:
"<big>'''Не үшін дейсің бе? Сендердің мыңқылдай берулерің үшін!'''</big>"
 
Бұл әңгімелер толық сенімді болмағанымен, бірақ бұл Гераклиттің жұртан өзгеше, оңаша, оқшау адам болғанын, өзінің сол бір сырлы нақылдары секілді өмірі де сырлы болғанын көрсетеді. Дегенмен, ол саясаттан тым аулақ жүрмеген де секілді. Эфестіктер[[Эфес]]тіктер оның досын Эфестен қуған кезінде ол қатты ашуланып былай деген екен: ''Эфестегі әрбір ересек адам асылып өліп, қаланы сәбидей пәк жастарға қалтырса екен.'' Ол халықты заң үшін күресуге, зұлым патшаны қуып шығуға жігерлендірген.
 
[[Image:Bust of Heraclitus, 'The Weeping Philosopher' LACMA M.83.4.jpg|thumb|right|'Жылауық Философ - Гераклит' Johann Christoph Ludwig Lücke-нің туындысы. 1757ж.]]
50-жол:
 
== Шығармалары ==
Гераклит «Тұңғиық» (αἰνικτής ainiktēs)десе дегендей жазғандары күрделі, сырлы, астарлы мағынаға бай болып келеді. Ол «Табиғат туралы» деген үлкен кітап жазған екен. Кітап үш бөлімнен тұрған көрінеді: «Ғалам[[Әлем]] туралы», «[[Саясат]] туралы» және «[[Рух]] туралы». Өкініштісі бұл кітап толық сақталмаған. Бізге жеткені Гераклиттің 130-дан артық нақыл сөзі. Олар оның кітабының ішінен үзіп алынған болуы да мүмкін, немесе дербес жазылған нәрсе болуы да мүмкін.
 
== Философиясы ==
56-жол:
[[Сурет:Galactic longitude.JPG|thumb|right|300px|Құс жолы]]
[[Сурет:Operation Upshot-Knothole - Badger 001.jpg|thumb|right|300px|Ядролық жарылыс]]
«Осынау тәртіпке бағынатын дүниедеәлемде (космос) барша нәрсенің негізі бір, оны Құдай да, Адам да жаратпаған. Ол ежелден, қазір және болашаққа дейін белгілі өлшеммен бірде лаулай жанып, бірде сөнетін мәңгілік от.» Гераклит тура осылай айтқан.
Гераклиттің пікірінше от космосқа айналады, ол қайтадан отқа қайтады. От өлшемге сай жанады және Логосқа бағынады.
От әдетте төрт элемент арасындағы ең нәзігі, пішінсізге жақыны. От үздіксіз қозғалыста және оттың өзі қозғалыстарды пайда қылады.
 
Гераклит айтқан Мәңгілік от екі мағынада болуы мүмкін:
# [[Энергия]] мағынасында. Қазіргі заман физикасы бойынша, әсіресе [[Эйнштейн]]нің салыстырмалы[[салыстырмалылық теориясы]] бойынша зат пен энергия өзара ауыса алады (Е=mc<sup>2</sup>). Яғни, әрқандай заттың бойындағы энергия егер толық алып шығатын болсақ, онда ол оның салмағы мен жарық жылдамдығының екі есесіне көбейткендей шамаға тең болады. ([[Атом қаруы]] [[уран]]ды ыдыратып энергияға айналдыру негізінде жасалғаны белгілі.) Демек, заттарға жасырынған энергия тұрғысынан, ғарыштағы күн секілді жану күйіндегі алып жұлдыздық денелер тұрғысынан айтқанда, дүние дегеніміз от дегеніміз белгілі мағынада негізсіз емес.
# [[Ерік]], [[Тіршілік]] күші мағынасында. «Жастықтың оты жалындап» ([[Абай]]) демекші, от ежелден тіршілік күшінің, адам бойында тулаған ішкі ерік әлеуетінің символ сөзі екені белгілі. Ежелгі заман дәстүрінде сөзді көбінесе бейнелеу мағынасында тұспалдап айту көп кездесетіндіктен, бұл сөзді осынау әдеби образды мағынада да түсінуге болады.
 
Гераклит әлемді Құдайы рухани күш жаратты дегенге келіспейді, ол әлем өз-өзін әрқаша, әрсәт, мәңгі бақи табиғи жаратты деп есептейді. Әрине, өз-өзін қалай жаратады, бұл енді күрделі мәселе. Дегенмен ол оттың дүниені жаратуында Логос шешуші рөл ойнаған деген қисынды көлденең тартады. Оның дүниесі басталуы да, ақыры да жоқ оттың шексіз жану барысы мен сөну барысының өзара ауысуы болды.
69-жол:
 
=== Логос ===
Логос сөзі: "''[[сөз]]", "[[түсінік]]", "[[ереже]]", "[[жоспар]]", "[[қағида]]", "[[өлшем]]", "[[салыстырма]]", "[[есеп]]", "[[қисын]]", "[[заң]]", "[[тәртіп]]'' деген секілді көп мағынаға ие.
 
{{start citation}}"<big>'''Мені тыңдама, логосты тыңда. Сонда "барша дегеніміз бір" деген ақиқатты түсінесің.'''</big>"{{end citation|қайнары=}}
95-жол:
{{start citation}}"<big>'''Бір өзеннен бір рет те өте алмайсың.'''</big>"{{end citation|қайнары=}}
 
Сен өзенге түскенде ағын қымғуыт, өзгерістер қаурыт, ештеңені шамалап, нақты солай деп айтып үлгірмейсің, өмірді танып үлгірмейсің, өзенді жүзіп үлігрмейсің, өмірдің ақжал толқындары арасында есің шығып, біліп-бімей қарсы жағаға жетіп барасың. Өмір өзеніне түсесің, бірақ оны түсіне алмай, игере алмай есің шығып, түс секілді өте шыққанын байқайсың, артыңа қарасың бейне бұл өмірді сүрмеген секілді мүлде жат, мүлде бейтаныс өмір-өзенін көресің дейді. Гераклиттің сөзі уақыттың кері қайтпастығына қаратылса, ал шәкірті Кратилоның сөзі адамның өмірі түсіндіргісіз екенін, өмір сүре тұрып өмірді толық сүріп үлгірмейтініңді, тіпті не істеп, не қойғаныңды да дұрыс шамалай алмайтыныңды көрсетеді. Кейінгісі қазіргі заман батыс философиясында [[экзистенциализм]] бағытына әсер еткені белгілі. [[Абай]]дың «Өткен өмір бейне түс, [[Мәңгілік]] болар барма дос» деген сөзі де, қазақтың "дүние – жалған" деген [[пессимизм]] идеясы да осы пікірмен астасып жатыр.
 
Гераклит "бәрі өмір сүреді, әрі өмір сүрмейді, зат әрі бар, әрі жоқ" дегендей біртүрлі сөздерді де айтқан. Бұл ''бар болудың өзгеріспен орындалатын шындық'' екенін баса дәріптеу екені анық. Сондай-ақ "қарама-қайшы нәрселер қарсы жағына өзгереді, ыстық суиды, суық ысиды, дымқыл құрғайды, құрғақ су болады" дейді. "Біз бір өзенге әрі түсеміз, әрі түспейміз. Біз әрі өмір сүреміз, әрі өмір сүрмейміз" деген жұмбақ мағыналы сөздердің бойында бар мен жоқ диалектикасы айқын көрінеді.
 
=== Қайшылықтың бірлігі ===
Ықылымдық алғашқы бірлік әрекет барысында өзгерістерге ұласады. Оның жаратылуы күйреу, күйреуі жаратылу. Бір нәрсе енді бір нәрсеге айналады, мысалы от суға, су ауаға, ауа топыраққа айналады. Әр нәрсе өзінің қарсы жағына өзгереді. ҚасиетіӘлемде қасиеті қатып қалған әлемде ештеңе жоқ, барлық нәрсе әрі бірлікке ие, әрі қарама-қайшылыққа ие. Қайшылық болғандығы себепті бірлік іске асады, бірлік болғаны себепті қайшыласады. Зат әрі өмір сүреді, әрі өмір сүрмейді, дүние осындай қайшылықты парадокстардың кешені. Қайшылық болмаса дүние болмайды, даму болмайды. [[Музыка]]дағы көркем күйлер жоғары және төмен дыбыстар үндестігінен қалыптасады.
 
Дүниені соғыс билеуде. "Соғыс барлығының әкесі, барлығының билеушісі. Ол біреулерді құдай етеді, біреулерді адам етеді, біреулерді құл, келесі іреулерді еркін азамат етеді" - дейді Гераклит. Соғыс болмаса, қайшылық болмаса дүние тоқтайды және күйрейді. Қарсылықтар күресінің бірлігі (яғни бірлікке ие нәрселер ортасындағы күрес пен қайшылық) жақсылықтың басы. Гераклит: "өмір-өлім, өң мен түс, жас пен кәрі бірдей нәрсе. Кейінгісі өзгерсе алдыңғысына ауысады, алдыңғысы кейінгісіне қайтады" дейді. Әрине, қайшылық барысында мүдделілер бірігеді, тағдырластар бір-бірін табады, жақындар бір-бірін қолдайды. Өзара сүйену, өзгеру, бөліну дегендердің бәрі соғыстан болады.
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Гераклит» бетінен алынған