Раушангүлділер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Kasymov Қосжарнақтылар класы. Раушангүлділер және бұршақ тұқымдастар бетін Раушангүлділер бетіне жылжытты (айдатқыш қалдырмады) |
шӨңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
{{Таксон
|атауы =
|суреті =
|сурет атауы =
|сурет сипаттамасы =
|сурет жиынтығы =
|патшалық = Өсімдіктер
|туыстары = Magnoliopsida
|ранг = Рет
|домен = [[Эукариоттар]]
|ұлы патшалығы =
|кіші патшалығы =
|Ұлы тип =
|Тип =
|Кіші тип =
|Инфра тип =
|Ұлы бөлім =
|Бөлім = [[Жабық тұқымдылар]]
|Кіші бөлім =
|Ұлы класс =
|Класс = [[Қос жарнақтылар]]
|Кіші класс =
|Инфра класс =
|Ұлы отряд =
|Отряд =
|Кіші отряд =
|Ұлы рет =
|Рет = Раншангүлділілер
|Кіші рет =
|Ұлы тұқымдас =
|Тұқымдас =
|Кіші тұқымдас =
|Тек =
|Ұлы тек =
|Кіші тек =
|Ұлы түр =
|Түр =
|Кіші түр =
|латын = Rosales
|автор = [[Perleb]]
|син =
|типі =
|туынды атауы = Тұқымдас
|туындылар = * ''[[Barbeyaceae]]''
* ''[[Cannabaceae]]''
* ''[[Dirachmaceae]]''
* ''[[Elaeagnaceae]]''
* ''[[Moraceae]]''
* ''[[Rosaceae]]''
* ''[[Rhamnaceae]]''
* ''[[Ulmaceae]]''
* ''[[Urticaceae]]''
| range map =
| range map caption =
| range map width =
| range legend =
| iucnstatus =
| wikispecies = Rosales
| commons = Category:Rosales
| iucn =
| itis = 24057
| ncbi = 3744
| eol =
| grin =
| ipni =
}}
'''Раушангүл тұқымдасы''' (''Rosaceae'') — қос жарнақтыларға жататын [[бұта]], [[ағаш]] тәріздес бір не екі жылдық өсімдіктер. Жер шарында кең таралған, негізінен, қоңыржай аймақта өседі, 100-ден аса туысы, 3 мыңнан астам түрі белгілі. [[Қазақстан]]да 36 туысы, 200-ден артық түрі бар, оның 12-сі өте сирек кездесетін өсімдіктер, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның ''“[[Қызыл кітабына]]”'' енгізілген. Раушангүл тұқымдасына жататын өсімдіктердің жапырақтары күрделі, кезектесіп орналасады, бүтін жиекті, қосалқы жапырақшалары болады. Гүлі қос жынысты, кейде дара жынысты, жеке-жеке не топтанып орналасқан. Гүл күлтесі бесеу, аталығы мен аналығы көп, гүлқоршауы көбіне екі қатарлы. Бұл тұқымдасқа жататын өсімдіктер жел және жәндіктер арқылы тозаңданады. [[Жеміс]]і — көп сүйекті жаңғақ, жаңғақша, жидек, алма, тұқымы эндоспермсіз (''кейбір өсімдіктің тұқымы мен жемісінде болатын, ұрықтың қоректенуіне қажетті ерекше ұлпа болмайды''). Раушангүл тұқымдасының көбі пайдалы өсімдіктер: жеміс беретін ағаштар (''алма, алмұрт, айва, шие, өрік, шабдалы,'' т.б.); [[жидек]] (''таңқурай, қойбүлдірген, сиыр бүлдірген, қарақат, ''т.б.), әсемдік түрлері (''раушангүл, шетен, тобылғы, долана, ''т.б.) және дәрілік түрлері (итмұрын, түзу қазтабан, бүршікгүл, т.б.). Жемісі тамаққа пайдаланылады, құнарлы мал азығы, гүлінен ара бал жинайды. Қазақстан ғылым академиясының Бас ботаник. бағында 1957 — 84 ж. аралығында Раушангүл тұқымдасының әсемдік түрі — раушан гүлінің 16 сорты шығарылған. Ең бастылары: “''Қазақстандық мерекелік''” (биікт. 130 см-дей, гүлі қызыл түсті); “''Алматыдан сәлем''” (биікт. 130 см-дей, гүлі қызғылт түсті); “''Алматы хош иістісі''” (биікт. 190 см-дей, гүлі қызғылт түсті, хош иісті); “''Қызжібек''” (биікт. 110 см, гүлі қызыл күрең түсті); “''Аққу''” (биікт. 250 см-дей, гүлі ақ түсті); “''Гүлсұлу''” (биікт. 190 см-дей, гүлі қызыл күрең түсті, қыста үсімейді), т.б.<ref>Арыстанғалиев С., Рамазанов С., Қазақстан өсімдіктері, А., 1974: Красная кн. Казахстана, А.-А., 1981.</ref>
[[File:Rosa_arvensis,_flower.jpg|thumb| alt=A.| ''Раушангүлділер''.]]
[[File:Red Apple.jpg|thumb| alt=A.| ''Қызыл алма''.]]
Line 10 ⟶ 76:
[[File:Pears.jpg|thumb|left| alt=A.| ''Алмұрт''.]]
Раушангүлділер - ағаш, бұта, көпжылдық шөптекті, гүлдері қосжынысты, қосжарнақты өсімдіктер тобы. Бұлардың сирек те болса дара жыныстылары (біржыныстылары) кездеседі. Раушангүлділердің [[дентин]]ніңгүлшоғырлары алуан түрлі. Гүлсеріктері қосқабатты, 5 тостағанша жапырақшадан және 5 [[күлте]]ден тұрады. Олардың 4 тостағанша жапырақшалары да (түзу қазтабан) бар. Аталықтары өте көп, кей түрінде (теңгежапырақ) 4-8-9, ұзынды-қысқалы болып шеңберлене орналасады. Аналықтары біреу (шие, шабдалы) немесе өте көп (таңқурай, бүлдірген) болады. Оларды ұзын тұмсықты бунақденелілер тозаңдандырады. Ал жемістері құстар, жарқанаттар және су арқылы таралады.
=== '''Таралуы''' ===
Раушан гүлдер Солтүстік жарты шардың қоңыржай белдеулерінде өседі. Раушангүлдердің көп түрлері Азияда өседі, оларды Солтүстік Америкада, Еуропада және Африканың солтүстік-батысында кездестіруге болады.
=== '''Түрлері''' ===
'''Аталық мүше:'''
1. Аталық-гүлдің аталық мүшесі. Өсімдіктің бұл бөлігі тозаң өндіреді.
2. Тозаңқап- бұл бөлікте тозаң жинақталады.
3. Аталық жіпше- шаш қылшығына ұқсайтын жіңішке талшық.
'''Аналық мүше:'''
1. Аналық-гүлдің аналық мүшесі
2. Мойынша-тозаңдық дәндер түсіп, ұрықтанады.
3. Бағанша- мойынша орналасқан ұзын сабақ.
4. Түйін- гүлдің бұл бөлігінде тұқымдар мен тұқымбүршік болады.
5. Тұқымбүршік- түйіннің тұқымға айналатын бөлігі.
=== '''Пайдалануы''' ===
Раушангүлдер көп мақсаттарда қолданылады:
1. Раушангүлдің суы теріні ылғандандыру мен жұмсартуда,сондай-ақ терінің тітіркенуінде қолданылады.
2. Раушангүл суы көз ауырғанда оны жуу үшін қолданылады.
3. Ароматерапияда қолданылатын раушангүл суы денсаулыққа пайдалы
4. Итмұрын жемістерінен табиғи дәмі бар шай әзірлеуге болады
5. Итмұрын жемістері С, А, В3, Д және Е дәрумендерінің көзі болып табылады.
===Жемісі===
Раушангүлділердің жемістері де алуан түрлі. Құрғақ жемісті (шыршай, теңгежапырақ), шырынды жемісті (алма, шие) және т. б. Мойылдың, шиенің жемістері - сүйекті-шырынды. Таңқурай жемісі көпсүйекті болып келеді. Мұндай жеміс гүлтабанға бірігіп өскен қарама сүйекті ұсақ жемісшелерден түзіледі. Құлпынай мен итмұрын жемістері қарама (көп)жаңғақшалы құрғақ жеміске жатады, тек гүлтабандары ғана шырынды болады. Тұқымдарында эндосперм болмайды, кей түрінде эндоспермнің қалдығы байқалады.
| |||