Латын әліпбиі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Oerken1972 (талқылау | үлесі) |
|||
71-жол:
| colspan=2 |Басылуы|| Ықшам тұрі || Оқылуы
|---
|AE || ae || Ää ||
|---
| CH || ch || || ч
81-жол:
| KH || kh || || х
|---
| NH || nh || Ŋŋ ||
|---
| OE || oe || Öö || ө
89-жол:
| SH || sh || || ш
|---
| UE || ue ||Üü || ү
|}
96-жол:
Толықтыру:
1) Жуандық белгісі '''«`» «i»''' таңбасына қойылып, жуан [ы] дыбысын беруге арналған. ''М: ti`nh [тың], i`s [ыс], mi`s [мыс], mi`y [мый] т.б.'' «q», «x», «o», «u», «a», «i`» дыбыстары бар жуан буынды сөздерде, қазақ тілінің үндестік заңы бойынша, жуандық белгiсi '''«`»''' қойылмай жазылады, ал оқылғанда [ы] болып оқылады. ''М: qisqa [қысқа], uzin [ұзын], xilim [ғылым], alim [алым], qorim [қорым], i`risti [ырысты]. t.b.;''
2) Бір буындағы бір дыбыс беретін екі дауысты дыбысты диграф деп атайды. Олар: '''«ae»''' [ә] aera [әра] мыңжылдық, '''«ое»''' [ө] poena [пөна] жаза және '''«ue»''' [ү] true [трү] шындық. Егер әріптер тіркесін яғни диграфтарды бөлек оқу қажет болса, екінші әріптің үстінен қос нүкте [ ¨ ] (трема ) немесе ұзақтық белгісі [ ‾ ] қойылады, мысалы: poёta немесе poēta [поета] ақын. Ал қазақ тілінде олардың арасына айыру белгісін '''«’»''' қойу арқылы бөлек оқуға болады. ''М: po’eta, po’ema, a’edon, т.б.'' Латын тіліндегі қос таңбалы (диграф) '''«ae»''', '''«oe»''', '''«ue»''' дауысты дыбыстарының дыбысталуы қазақшадағы [ә], [ө], [ү] дыбыстарының дәл өзі. Бұл дыбыстар қазақ тілінде көбінесе бірінші буында келетіндіктен, диграф арқылы бейнелеу сөздің көлеміне онша әсер ете қоймайды. ''М: oezen, koel, daerya, kuen, tuen, Aebic, Aeset т.б.;''
3) Қазақ тілінде, тіпті [[Ахмет Байтұрсынұлы|А.Байтұрсынұлы]]ның «Төте жазу» әліпбесінде [и] дыбысы болмаған Шынтуайтында [и] дыбысы қазақтың [ і ] дыбысымен орны сәйкес келуі керек. Бұл дыбыс өзбек, ұйғыр, татар тілдерінде [и] болып келеді. Сондықтан тілімізге артық [и] дыбысы мен таңбасын қазақ тілінен шығарып тастаған жөн.
4)
5) '''«і»''' таңбасы шет тілдерінен енген сөздерде, дауысты дыбыстармен тіркесіп келгенде [й] болып дыбысталады. ''М: Italia – італия, Russia – руссия;''
6) Халқаралық өлшемге келтіру үшін, жер-су аттары мен адам есімдеріндегі ғ, ш, ф дыбыстарын құрама таңбалардың қосалқы баламалары (2) арқылы таңбалауға да болады. ''М: Manghistaw, Ghalim, Qaraghandi, Shi`mkent, Pharyza, Aebish т.б.''
7) Бас әріптен [[латын тілі]]нде адам есімдері (Iulia, Marcus, Caesar), географиялық атаулар (Roma, Europa, Italia), халықтардың атаулары (Latini, Romanus, Graeci )және зат есімнен жасалған сын есімдер жазылады (lingua Latina, theatrum Graecum, philosophus Romanus, nation Polona);
8) Бір буындағы екі дауысты дыбыс дифтонг деп аталады. Латын тілінде екі дифтонг бар. Олар: '''«au»''' [ау] және '''«eu»''' [еу]. ''М: Eu-ro-pa [еуропа] Еуропа, causa [кауза] себеп;''
9) Латынның '''«c»''' таңбасы «[[Codex Cumanicus]]» әдебиетіндегі қолданылуы қыпшақ тіліндегі [ш] дыбысы. Соған негізделіп, [ш] фонемасын белгілеуді жөн. Латын тілінде, классикалық кезеңде Сс әрпі тек қана [к] болып оқылады. Содан "g" әрпі келіп шыққан болатын. Сондықтан оны біздің [ғ] фонемамызға беруге болар еді. Алайда, XIII ғасырғы «[[Кодекс куманикус]]» әдебиеттерінде ол көбінесе [ш] фонемасына қолданылған болатын. Қазіргі бірталай түркі халықтарында ол [ж] немесе [ч] фонемасына қолданылады. Сондықтан оны біздің [ш] фонемамызға берген жөн;
11) Латыншадағы '''«h»''' таңбасы [[қазақ тілі]]ндегі [һ] фонемасын белгілеуге арнадым. Бұл дыбыс қазақ тілінде сирек кездесіп, жиі қолданылмағанымен, құрама дыбыстарды жасауда ол өте қажет дыбыс таңбасы болып табылады. Сондықтан кез келген жағдайда бұл дыбысты қысқартуға немесе басқа дыбысқа пайдалануға болмайды. Таза өзін сақтау сөзсіз керек. ''М: sh, gh, th, ch, ph, nh, kh, zh, xh;''▼
12) Қолдан келген жағдайда [ә], [ө], [ү], [ң], [ы] дыбыстарына құрама таңбалардың ықшам түрін қолдануға да болады. ''М: Äset (Aeset), änci (aenci), ädemi (aedemi), saŋlaq (sanhlaq), taŋ (tanh), Öskemen (Oeskemen), öner (oener), Ĭdĭrĭs (I’diris), sĭmbat (si’mbat), Sĭxanaq (Si`xanaq), Ürimci (Uerimci), ülken (uelken), üstel (uestel) т.б.;''▼
▲11) Латыншадағы «h» таңбасы [[қазақ тілі]]ндегі [һ] фонемасын белгілеуге арнадым. Бұл дыбыс қазақ тілінде сирек кездесіп, жиі қолданылмағанымен, құрама дыбыстарды жасауда ол өте қажет дыбыс таңбасы болып табылады. Сондықтан кез келген жағдайда бұл дыбысты қысқартуға немесе басқа дыбысқа пайдалануға болмайды. Таза өзін сақтау сөзсіз керек. М: sh, gh, th, ch, ph, nh, kh, zh, xh;
'''"К"''' әрпі ертеде ғайып болған; кейбір қысқартуларда ғана кездеседі, мысалы "K" немесе KAL – Kalendae – календалар сөзінің қысқаша нұсқасы, календалар деп әр айдың алғашқы күнін атаған. Сол себепті оны өзіміздің [к] фонемамызға қолданғанымыз жөн.▼
▲12) Қолдан келген жағдайда [ә], [ө], [ү], [ң], [ы] дыбыстарына құрама таңбалардың ықшам түрін қолдануға да болады. М: Äset (Aeset), änci (aenci), ädemi (aedemi), saŋlaq (sanhlaq), taŋ (tanh), Öskemen (Oeskemen), öner (oener), Ĭdĭrĭs (I’diris), sĭmbat (si’mbat), Sĭxanaq (Si`xanaq), Ürimci (Uerimci), ülken (uelken), üstel (uestel) т.б.;
▲"К" әрпі ертеде ғайып болған; кейбір қысқартуларда ғана кездеседі, мысалы "K" немесе KAL – Kalendae – календалар сөзінің қысқаша нұсқасы, календалар деп әр айдың алғашқы күнін атаған. Сол себепті оны өзіміздің [к] фонемамызға қолданғанымыз жөн.
[[Классикалық латын тілі]] кезеңінде '''"u"''' және '''"i"''' әріптері [u], [i] дауысты әріптерін және [v], [j] дауыссыз әріптерін белгілеу үшін қолданылған себебі '''"v"''', '''"j"''' әріптері алфавитке ХVІ ғасырда ғана енгізілген. Көп басылымдарда '''"j"''' әріпінің орнына '''"і"''' әрпі қолданылады. Сондықтан сөздіктерде iam және jam, iniectum және injectum нұсқаларын кездестіруге болады. Ал әлемдік ауқымға келсек, өте мөте ағылшын тілі факторын ескерсек, '''"j"''' әрпі тек [ж] фонемасын береді. ''М: Jonson [жонсон].''
[[Герман тілдері]]ндегі '''"w"''' әрпі ХІ ғасырда енгізілген. Ол [[герман тілдері]]ндегі дауыссыз [у] фонемасын белгілеу үшін енгізілген. Сондықтан оны өзіміздегі [у] фонемасын беогілеген жөн.
Дауыссыздар [[латын тілі]]нде muta (p,b,t,d,c,g) және liquida (l,r) болып бөлінеді.
Line 131 ⟶ 130:
Бірнеше тұрақты әріптер тіркесін есте сақтау қажет. Олар:
'''*
* th [т] болып оқылады theatrum [театрұм] театр ;▼
'''*
* sch [сх] болып оқылады schola [схола] мектеп;▼
'''*
▲'''* sch''' [сх] болып оқылады ''schola [схола] мектеп;''
'''* qu''' [құ] болып оқылады ''aqua [ақұа] су.''
Классикалық кезеңде ti барлық жерде [ти] болып оқылған. Мысалы ratio [ратио] сана, scientia [скиентиа] білім.
|