Латын әліпбиі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
71-жол:
| colspan=2 |Басылуы|| Ықшам тұрі || Оқылуы
|---
|AE || ae || Ää || ә
|---
| CH || ch || || ч
81-жол:
| KH || kh || || х
|---
| NH || nh || Ŋŋ || ң
|---
| OE || oe || Öö || ө
89-жол:
| SH || sh || || ш
|---
| UE || ue ||Üü || ү
|}
 
96-жол:
Толықтыру:
 
1) Жуандық белгісі '''«`» «i»''' таңбасына қойылып, жуан [ы] дыбысын беруге арналған. ''М: ti`nh [тың], i`s [ыс], mi`s [мыс], mi`y [мый] т.б.'' «q», «x», «o», «u», «a», «i`» дыбыстары бар жуан буынды сөздерде, қазақ тілінің үндестік заңы бойынша, жуандық белгiсi '''«`»''' қойылмай жазылады, ал оқылғанда [ы] болып оқылады. ''М: qisqa [қысқа], uzin [ұзын], xilim [ғылым], alim [алым], qorim [қорым], i`risti [ырысты]. t.b.;''
 
2) Бір буындағы бір дыбыс беретін екі дауысты дыбысты диграф деп атайды. Олар: '''«ae»''' [ә] aera [әра] мыңжылдық, '''«ое»''' [ө] poena [пөна] жаза және '''«ue»''' [ү] true [трү] шындық. Егер әріптер тіркесін яғни диграфтарды бөлек оқу қажет болса, екінші әріптің үстінен қос нүкте [ ¨ ] (трема ) немесе ұзақтық белгісі [ ‾ ] қойылады, мысалы: poёta немесе poēta [поета] ақын. Ал қазақ тілінде олардың арасына айыру белгісін '''«’»''' қойу арқылы бөлек оқуға болады. ''М: po’eta, po’ema, a’edon, т.б.'' Латын тіліндегі қос таңбалы (диграф) '''«ae»''', '''«oe»''', '''«ue»''' дауысты дыбыстарының дыбысталуы қазақшадағы [ә], [ө], [ү] дыбыстарының дәл өзі. Бұл дыбыстар қазақ тілінде көбінесе бірінші буында келетіндіктен, диграф арқылы бейнелеу сөздің көлеміне онша әсер ете қоймайды. ''М: oezen, koel, daerya, kuen, tuen, Aebic, Aeset т.б.;''
 
3) Қазақ тілінде, тіпті [[Ахмет Байтұрсынұлы|А.Байтұрсынұлы]]ның «Төте жазу» әліпбесінде [и] дыбысы болмаған Шынтуайтында [и] дыбысы қазақтың [ і ] дыбысымен орны сәйкес келуі керек. Бұл дыбыс өзбек, ұйғыр, татар тілдерінде [и] болып келеді. Сондықтан тілімізге артық [и] дыбысы мен таңбасын қазақ тілінен шығарып тастаған жөн.
 
4) Y '''"y"''' және Z '''"z"''' әріптері [[грек тілі]]нен енген сөздерде кездеседі. Бұнда біз грек тілі вариантын ескермей, [[ағылшын тілі]] вариантына жүгінгеніміз жөн. Латыншадағы '''«y»''' таңбасы қазақшадағы дауысты-дауыссыз [й] мен [и] ге бiрдей қолданылады. Ол [ій]-[ый] дыбысынан құралады. Сол секілді '''«w»''' таңбасы да [іу]-[ыу] дыбысынан құралады. Тіліміздің нақтылығын арттыру үшін '''«y»''', '''«w»''' таңбалары түбір сөздердің бірінші буынында дауыссыз дыбыстармен [ы], [і], [ұ], [ү] фонемалары арқылы тіркесіп келулері керек. ''М: si`yliq, uw, uwis, kiyw, jetisw, Jetisuw, suewret, ti`yim.'' Ал сөздің кейінгі буындарында дауыссыз дыбыстармен тікелей тіркесіп келулеріне болады. ''М: kelw, aedeby, sayasy, qi`ltyma т.б.;''
 
5) '''«і»''' таңбасы шет тілдерінен енген сөздерде, дауысты дыбыстармен тіркесіп келгенде [й] болып дыбысталады. ''М: Italia – італия, Russia – руссия;''
 
6) Халқаралық өлшемге келтіру үшін, жер-су аттары мен адам есімдеріндегі ғ, ш, ф дыбыстарын құрама таңбалардың қосалқы баламалары (2) арқылы таңбалауға да болады. ''М: Manghistaw, Ghalim, Qaraghandi, Shi`mkent, Pharyza, Aebish т.б.''
 
7) Бас әріптен [[латын тілі]]нде адам есімдері (Iulia, Marcus, Caesar), географиялық атаулар (Roma, Europa, Italia), халықтардың атаулары (Latini, Romanus, Graeci )және зат есімнен жасалған сын есімдер жазылады (lingua Latina, theatrum Graecum, philosophus Romanus, nation Polona);
 
8) Бір буындағы екі дауысты дыбыс дифтонг деп аталады. Латын тілінде екі дифтонг бар. Олар: '''«au»''' [ау] және '''«eu»''' [еу]. ''М: Eu-ro-pa [еуропа] Еуропа, causa [кауза] себеп;''
9) Латынның '''«c»''' таңбасы «[[Codex Cumanicus]]» әдебиетіндегі қолданылуы қыпшақ тіліндегі [ш] дыбысы. Соған негізделіп, [ш] фонемасын белгілеуді жөн. Латын тілінде, классикалық кезеңде Сс әрпі тек қана [к] болып оқылады. Содан "g" әрпі келіп шыққан болатын. Сондықтан оны біздің [ғ] фонемамызға беруге болар еді. Алайда, XIII ғасырғы «[[Кодекс куманикус]]» әдебиеттерінде ол көбінесе [ш] фонемасына қолданылған болатын. Қазіргі бірталай түркі халықтарында ол [ж] немесе [ч] фонемасына қолданылады. Сондықтан оны біздің [ш] фонемамызға берген жөн;
 
910) ЛатынныңАл латындағы '''«cх»''' таңбасытаңбасының «[[Codexқолдануына Cumanicus]]»келсек, әдебиетіндегіол қолданылуылатынның қыпшақклассикалық тіліндегітүрінде [шкс] дыбысы.немесе Соғанұяң негізделіп,түрде [шгз] фонемасын белгілеудіболып жөндыбысталады. ЛатынБізде тілінде,ондай классикалықдыбыс кезеңдежоқ. Бір Ссжағынан әрпібіз теккирилицаның қана«х» [к]әрпіне болыпүйреніп оқылады.қалғанбыз, Соданал Ggекінші әрпіжағынан келіп[кс] шыққанжәне болатын.[гс] Сондықтандыбысы оны біздіңөзіміздің [ғ] фонемамызға беруге боларбіршама едіжақын. АлайдаСосын, XIII ғасырғы «[[Кодекс куманикус]]» әдебиеттерінде ол көбінесе [шғ] фонемасына қолданылған болатын. Қазіргі бірталай түркі халықтарында ол [ж] немесе [ч] фонемасына қолданылады. Сондықтан оныбұл біздіңәріпті [шғ] фонемамызға бергенқолданғанымыз жөн;
 
11) Латыншадағы '''«h»''' таңбасы [[қазақ тілі]]ндегі [һ] фонемасын белгілеуге арнадым. Бұл дыбыс қазақ тілінде сирек кездесіп, жиі қолданылмағанымен, құрама дыбыстарды жасауда ол өте қажет дыбыс таңбасы болып табылады. Сондықтан кез келген жағдайда бұл дыбысты қысқартуға немесе басқа дыбысқа пайдалануға болмайды. Таза өзін сақтау сөзсіз керек. ''М: sh, gh, th, ch, ph, nh, kh, zh, xh;''
10) Ал латындағы «х» таңбасының қолдануына келсек, ол латынның классикалық түрінде [кс] немесе ұяң түрде [гз] болып дыбысталады. Бізде ондай дыбыс жоқ. Бір жағынан біз кирилицаның «х» әрпіне үйреніп қалғанбыз, ал екінші жағынан [кс] және [гс] дыбысы өзіміздің [ғ] фонемамызға біршама жақын. Сосын, XIII ғасырғы «[[Кодекс куманикус]]» әдебиеттерінде ол көбінесе [ғ] фонемасына қолданылған болатын. Сондықтан бұл әріпті [ғ] фонемамызға қолданғанымыз жөн;
 
12) Қолдан келген жағдайда [ә], [ө], [ү], [ң], [ы] дыбыстарына құрама таңбалардың ықшам түрін қолдануға да болады. ''М: Äset (Aeset), änci (aenci), ädemi (aedemi), saŋlaq (sanhlaq), taŋ (tanh), Öskemen (Oeskemen), öner (oener), Ĭdĭrĭs (I’diris), sĭmbat (si’mbat), Sĭxanaq (Si`xanaq), Ürimci (Uerimci), ülken (uelken), üstel (uestel) т.б.;''
11) Латыншадағы «h» таңбасы [[қазақ тілі]]ндегі [һ] фонемасын белгілеуге арнадым. Бұл дыбыс қазақ тілінде сирек кездесіп, жиі қолданылмағанымен, құрама дыбыстарды жасауда ол өте қажет дыбыс таңбасы болып табылады. Сондықтан кез келген жағдайда бұл дыбысты қысқартуға немесе басқа дыбысқа пайдалануға болмайды. Таза өзін сақтау сөзсіз керек. М: sh, gh, th, ch, ph, nh, kh, zh, xh;
 
'''"К"''' әрпі ертеде ғайып болған; кейбір қысқартуларда ғана кездеседі, мысалы "K" немесе KAL – Kalendae – календалар сөзінің қысқаша нұсқасы, календалар деп әр айдың алғашқы күнін атаған. Сол себепті оны өзіміздің [к] фонемамызға қолданғанымыз жөн.
12) Қолдан келген жағдайда [ә], [ө], [ү], [ң], [ы] дыбыстарына құрама таңбалардың ықшам түрін қолдануға да болады. М: Äset (Aeset), änci (aenci), ädemi (aedemi), saŋlaq (sanhlaq), taŋ (tanh), Öskemen (Oeskemen), öner (oener), Ĭdĭrĭs (I’diris), sĭmbat (si’mbat), Sĭxanaq (Si`xanaq), Ürimci (Uerimci), ülken (uelken), üstel (uestel) т.б.;
 
"К" әрпі ертеде ғайып болған; кейбір қысқартуларда ғана кездеседі, мысалы "K" немесе KAL – Kalendae – календалар сөзінің қысқаша нұсқасы, календалар деп әр айдың алғашқы күнін атаған. Сол себепті оны өзіміздің [к] фонемамызға қолданғанымыз жөн.
[[Классикалық латын тілі]] кезеңінде '''"u"''' және '''"i"''' әріптері [u], [i] дауысты әріптерін және [v], [j] дауыссыз әріптерін белгілеу үшін қолданылған себебі '''"v"''', '''"j"''' әріптері алфавитке ХVІ ғасырда ғана енгізілген. Көп басылымдарда '''"j"''' әріпінің орнына '''"і"''' әрпі қолданылады. Сондықтан сөздіктерде iam және jam, iniectum және injectum нұсқаларын кездестіруге болады. Ал әлемдік ауқымға келсек, өте мөте ағылшын тілі факторын ескерсек, '''"j"''' әрпі тек [ж] фонемасын береді. ''М: Jonson [жонсон].''
 
[[Герман тілдері]]ндегі '''"w"''' әрпі ХІ ғасырда енгізілген. Ол [[герман тілдері]]ндегі дауыссыз [у] фонемасын белгілеу үшін енгізілген. Сондықтан оны өзіміздегі [у] фонемасын беогілеген жөн.
 
Дауыссыздар [[латын тілі]]нде muta (p,b,t,d,c,g) және liquida (l,r) болып бөлінеді.
Line 131 ⟶ 130:
 
Бірнеше тұрақты әріптер тіркесін есте сақтау қажет. Олар:
 
* ph [ф] болып оқылады philosophus [философұс] философия;
'''* rhph''' [рф] болып оқылады rhetor''philosophus [реторфилософұс] риторфилософия;''
 
* th [т] болып оқылады theatrum [театрұм] театр ;
'''* chrh''' [хр] болып оқылады pulcher''rhetor [пұлхерретор] әдеміритор;''
 
* sch [сх] болып оқылады schola [схола] мектеп;
'''* quth''' [құт] болып оқылады aqua''theatrum [ақұатеатрұм] су.театр ;''
 
'''* thch''' [тх] болып оқылады theatrum''pulcher [театрұмпұлхер] театр әдемі;''
 
'''* sch''' [сх] болып оқылады ''schola [схола] мектеп;''
 
'''* qu''' [құ] болып оқылады ''aqua [ақұа] су.''
 
Классикалық кезеңде ti барлық жерде [ти] болып оқылған. Мысалы ratio [ратио] сана, scientia [скиентиа] білім.