Моңғолдар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Моңғолдар''', моңғол тілдес халықтар; алтай тіл шоғырының моңғол тілінде сөйлейтін (Моңғолиядағы [[Халхалар|халха]], [[ойрат]]тар мен [[Қытай]]дағы баоань, дунсян, даур, барга, монгор, моңғолдар мен [[Ауғанстан]]дағы моғолдар, Ресейдегі буряттар мен қалмақтар) халықтар тобының жалпы атауы. Моңғолдардың жалпы саны 7 млн-нан астам (2000). Олардың басым көпшілігі Қытайдағы Ішкі Моңғолияда (5 млн.), Моңғолияда (2 млн-нан аса) өмір сүреді. Моңғолдар үлкен моңғолоид нәсілінің орт. азиялық түріне жатады. Моңғолдардың көпшілігі будда дінінің ламаизм тармағын ұстанады. Протомоңғолдық этностардың қатарына ежелгі Қытай деректерінде келтірілетін түркі және тұңғыс-маньчжур тайпаларымен араласқан дун-ху, сяньби, хи және шивэй кіреді. “''Моңғол''” [[этноним]]і 7 – 10 ғасырлардағы Қытай шежірелерінде мэн-гу, мэн-ва, мэн-гу-ли түрінде кездеседі. “''Моңғол''” этнонимінің пайда болуы жөнінде ғылымда бірнеше болжамдар бар. 13 ғасырда қазіргі Моңғолия мен Қытайдың солтүстік-шығысын мекендеген тайпалардың бір бөлігі Шыңғыс ханның басшылығымен көршілес тайпа одақтар мен мемлекеттік құрылымдарды ([[қидандар]]ды, [[ұйғыр]]ларды, [[қыпшақ]]тарды, [[таңғұт]]тарды, [[меркіт]]терді, [[найман]]дарды, т.б.) бағындырып, біртұтас мемлекет құрды. 13 ғасырдың жартысында Шыңғыс хан империясы бөлінгенде көпшілік Моңғолдар [[Юань]] империясына қарады. 14 ғасырдың 2-жартысында Юань империясы тарап, Моңғолдар Қытайдан қуылды. 15 ғасырда моңғол тілдес халықтар батыс және шығыс топқа бөлініп кетті. Моңғолдардың шығыс тобы 16 ғасырда солтүстік және оңтүстік болып бөлінді. Солтүстік Моңғолдар 16 ғасырдан бастап “''Халха''” деп атала бастады (қазір олардың ұрпақтары Моңғол Республикасы халқының 90%-ын құрайды). Моңғолдардың қазіргі әдеби тілінің негізі халха тілі болып табылады. Оңтүстік Моңғолдар Қытайдың құрамында қалып қойды және қазір [[ҚХР]]-дағы ішкі Моңғолияда тұрады. Батыс Моңғолияда ойраттар 17 ғасырда Жоңғар хандығын құрды, олардың ұрпақтары Моңғолиядағы, Қытайдағы Моңғолдар мен қалмақтардың құрамына енді. Барлық Моңғолдардың материалдық және рухани мәдениеті ұқсас. Дәстүрлі кәсіптері – көшпелі мал шаруашылығы (жылқы, сиыр, қой, ешкі, қодас, түйе өсіру). Егіншілік қосалқы рөл атқарады. Ішкі Моңғолияда арпа, бидай, жүгері, тары, зығыр өсіреді. Қосымша кәсібі – аңшылық. Негізгі баспанасы – [[киіз үй]]. Ер адамдар мен әйел адамдардың дәстүрлі киімдері – [[қапсырма шапан]]. Мерекелік киімдер жібек матадан тігіліп, жеңсіз кеудешемен толығады. Бас киімдер пішіні мен жасалған материалдары бойынша әр түрлі әлеуметтік топтарда бір-бірінен ерекшеленеді. Аяқ-киімдері – қалың табанды етік (''гутул''). Дәстүрлі тағамдары – ет (негізінен қой еті, сиыр мен жылқы етін сирек жейді), әр түрлі сүт өнімдері [ірімшік, май, сүт, айран, қымыз, сүт арағы (архи), т.б.]. Құс етін, балық, жеміс-жидектер, жабайы өсімдіктердің кейбір түрлерін тамақтарына пайдаланады. Моңғолдардың ұлттық ойындары – ат жарыс, садақ ату, күрес. Моңғолдарға будда діні 12 ғасырдың соңы мен 13 ғасырдың бас кезінде ене бастады, ламаизмнің гелугпа сектасы 16 ғасырдың соңы – 17 ғасырдың бас кезінде ғана орнықты. Моңғолдарда ауыз әдебиеті, оның ішінде батырлар жыры (моңғолдың “''Гэсэр''”, ойраттың “''Джангар''” дастандары, т.б.), саз өнері (көмеймен әндету, аспапты саз, дауысты созып ән салатын) сақталған.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедияэнциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев — Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, XI том 27 бет.</ref>