Гүлді өсімдіктер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Тег: тесттік өңдеме |
|||
23-жол:
Кезінде Мәскеу өсімдік шаруашылығы институты ұйымдастырған экспедициялар жабайы өсімдіктердің көптеген пайдалы түрлерін ашуға мүмкіндік берді. Осындай экспедициялардың арқасында ауыл шаруашылық өсімдіктер іріктемелерінің аса бай үлгілері жинақталды. Оны жинақтауда академик Н. И. Вавиловтың еңбегі ерекше еді. Н. И. Вавиловтың тікелей басшылығымен дүние жүзінің көптеген аймақтарында экспедициялар ұйымдастырылды. Бұл экспедицияға қатысқан ғалымдар әлемнің әр түрлі елдерінің жабайы өсімдіктерін зерттеді. Соңғы 15-20 жылдың ішінде осындай экспедициялардың құрамына Қазақстан ғалымдары (Кәрім Мыңбаев) да енді.
{{Taxobox
| name =Гүлді өсімдіктер
| fossil_range = {{fossil range|Early Cretaceous|0|[[Early Cretaceous]] — [[Holocene]]}}
| image = Sweetbay Magnolia Magnolia virginiana Flower Closeup 2242px.jpg
| image_caption = ''[[Magnolia virginiana]]'', sweet bay
| regnum = [[Өсімдіктер]]
| subregnum = [[Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер]]
| superdivisio = [[Spermatophyte|Spermatophyta]]
|divisio = '''Гүлді өсімдіктер'''
| subdivision_ranks = Топтары
| subdivision =
According to [[APG III system|APG III (2009)]]:<ref name="apgiii">{{Citation |last=Angiosperm Phylogeny Group |year=2009 |title=An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III |journal=Botanical Journal of the Linnean Society |volume=161 |issue=2 |pages=105–121 |url=http://www3.interscience.wiley.com/journal/122630309/abstract |accessdate=2010-12-10 |doi=10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x }}</ref>
* unplaced orders
** [[Amborellales]]
** [[Nymphaeales]]
** [[Austrobaileyales]]
** [[Chloranthales]]
* [[magnoliids]]
* [[monocots]]
* probable sister of eudicots
** [[Ceratophyllales]]
* [[eudicots]]
----
Traditional groups:
* [[Dicotyledoneae]] or [[Magnoliopsida]]
* [[Monocotyledoneae]] or [[Liliopsida]]
| synonyms= *Anthophyta <small>Cronquist</small>{{sfn|Cronquist|1960}}
* Angiospermae <small>[[John Lindley|Lindl.]]</small>
* Magnoliophyta <small>[[Arthur J. Cronquist|Cronquist]], [[Takht.]] & [[W.Zimm.]]</small>
* Magnolicae <small>Takht.</small>{{sfn|Takhtajan|1964}}
}}
'''Гүлді өсімдіктер''' немесе '''Жабық тұқымды өсімдіктер''' ({{lang-la|Magnoliophyta}}, немесе ''Angiospermae'' от {{lang-grc|ἀγγεῖον}} — ыдыс, {{lang-grc|σπέρμα}} — ұрық) — [[Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер]]дің бөлімі, басты ерекшелігі – [[гүл]]інің, [[жеміс]]інің болуы, гүлінде аналықтың болуы.
Спорофиттегі споралар түрі өзгерген өркен – гүлдерде пайда болады. Микроспоралар тозаңқаптағы тозаң ұясында, ал мегаспоралар аналық түйініндегі тұқым бүрінде дамып жетіледі. Споралар спорангий ішіндегі гаметофиттерде өсе бастайды. Аталық гаметофит - [[тозаң]] екі клеткадан, ал аналық гаметофит - [[ұрық қалтасы]] сегіз клеткадан тұрады. Жынысты көбеюдің нәтижесінде тұқымбүрінен эндоспермді тұқым, оның хромосомы триплоидты болып келеді. Ал аналық түйіннен және гүлдің басқа бөліктерінен – жеміс пайда болады.
Белгілі өсімдіктердің жартысынан көбі жабық тұқымдылар бөліміне жатады. Олар тіршілік формаларының, вегетативтік органдарының, гүлдерінің, жеміс және тұқымдарының алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Олардың алуан түрлілігін жүйелеу біздің эрамызға дейін ертеректе басталып, осы күнге дейін жалғасып келеді. Қазіргі кездегі өсімдіктер әлемін жүйелеу эволюциялық принциптерге негізделген. Жүйелікті құру барысында тек қана көптеген белгілерінің ұқсастығын ғана емес, эволюциялық шығу тегінің біркелкілігін ескеру қажет, ол эволюциялық даму жолдарына сай болады. Гүлділердің эволюциялық үрдісінің дамуы негізінен келесідей бағытта жүрді. Тіршілік формасы – ағаштардан бұталарға және олар арқылы шөптесінге. Сабақ және жапырақ – бұтақтанбаған сабақтан бұтақтанғанға, трахеидті өткізу жүйесінен түтіктерге және трахеидтерге, жай жапырақтан күрделіге, мәңгіжасылдан жыл сайын жапырақ түсетінге.
Гүл – бір гүлдіден гүл шоғырына, насеком арқылы тозаңданудан желмен тозаңдануға, актиноморфтылықтан зигоморфтылыққа, бурандалы орналасқан гүлден шеңбер, дөңгеленіп орналасуға, олардың шексіз көп санынан аздаған шектеулілікке, гүлдің бос бөліктерінен кірігуге, жоғарғы түціннен төменгіге. Аталған критерийлердің барлығыда жабықтұқымдылардың жүйесіндегі өсімдіктердің орны жайлы айтуға мүмкіндік береді.
Жабық тұқымды өсімдіктердің тіршілік түрлері – ағаш, лианалар, бұталар, шөптесін (көп, екі және бір жылдық) болып бөлінеді.
==Гүлді өсімдіктердің топтарға бөлінуі==
[[Гүл]]ді өсімдіктердің алуан түрлілігі таңқаларлықтай. Дүние жүзі ботаниктерінің жүргізген зерттеулері нәтижесінде, [[гүл]]ді өсімдіктердің шамамен 250 мыңдай сан алуан түрі белгілі. Сонымен бірге ботаник-ғалымдар ғылымға бұрын белгісіз болып келген [[өсімдіктер]]дің жаңа түрлерін тауып, оларды сипаттап жазуда.
Құрылысы жағынан ұқсас түрлер туысқа біріктіріледі. Мысалы, ермен жусан мен дермене жусан бір туыстық — жусанның түрлері. Бұл туысқа тағы да көптеген басқа түрлер жатады. Әр тілде бір өсімдіктің өзін әр түрлі атайды. Соған байланысты ғалымдар өсімдіктердің латын тіліндегі ғылыми аттарын енгізді. Өсімдіктердің латын тіліндегі аттары дүние жүзі ботаниктерінің барлығына түсінікті.
Line 36 ⟶ 71:
Жақын туыстар бір тұқымдасқа жатқызылады. Мысалы, [[бидай]] туысы, [[қарабидай]] туысы, [[арпа]] туысы және оларға жақын көптеген туыстар бір үлкен астық тұқымдасына біріктіріледі.
=== Қосжарнақтылар немесе Магнолиописидтер класы (Dicotyledoneae Magnoliopsida) ===
Тұқымында екі тұқым жарнағы болатын гүлді өсімдіктер қосжарнақтылар класына жатады. Гүлді өсімдік түрінің 75%-ы қосжарнақтылар болып есептеледі. Бұлар шөп, бұта, ағаш түрінде барлық жерлерде кездеседі. Қосжарнақтыларды ажыратуға болатын негізгі белгілер мыналар: олардың ұрығында 2 жарнақ болады. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы болып келеді. Жапырақ тақтасының пішіндері әр түрлі болуы мүмкін. Жапырақ жүйкелері қауырсынды немесе саусақ салалы болады. Күлтесі және [[тостағанша]] жапырақшасының саны - 5 немесе 4-тен. Көпшілігінде түзуші [[ұлпа]] - [[камбий]] болады. Егер өсімдік ұрығының жарнағы біреу болса, жапырағы параллель немесе доға тәрізді жүйкеленсе, [[шашақ тамыр]]лы болса, онда ол даражарнактылар класына жатады. [[Даражарнақтылар]] класына астық тұқымдастарының, қиякөлеңдердің, лалагүлділердің, т. б. тұқымдастары жатады. Өсімдіктерді олардың тек бір ғана белгісіне карап, қай класқа жататынын анықтау, көп ретте мүмкін бола бермейді. Мәселен, орманда өсетін шөптекті өсімдік қаракөздің жапырағы торлы жүйкеленеді, бірақ ұрығының тұқым жарнағы жалғыз болады. [[Қарғакөз]] - даражарнақты өсімдік. Жолжелкеннің жапырағы доға тәрізді жүйкеленеді, шашақ тамырлы, бірақ оны қосжарнақтылар класына жатқызады. Себебі ұрығының екі тұқым жарнағы болады.<ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0</ref><ref>Қазақ энциклопедиясы</ref>
Қосжарнақтылар класы 6 класс тармағына, 128 қатарға, 418 тұқымдасқа бөлінеді<ref name=Hamilton2006>{{Citation|last1=Hamilton|first1=Alan|last2=Hamilton|first2=Patrick|year=2006|title=Plant conservation : an ecosystem approach|pages=2|url=http://books.google.com/?id=P6m0OTheY8sC&printsec=frontcover#PPA2,M1|isbn=978-1-84407-083-1|publisher=Earthscan|location=L.}}.
Класс тармақтары:
* {{lang-la|Magnoliidae}}
* {{lang-la|Hamamelididae}}
* {{lang-la|Caryophyllidae}}
* {{lang-la|Dilleniidae}}
* {{lang-la|Rosidae}}
* {{lang-la|Asteridae}}
==== Магнолиидтер класс тармағы (Magnoliidae) ====
===== Магнолиялар тұқымдасы (Magnoliaceae) =====
[[Магнолиялар]] тұқымдасы 14 туыс, 240 түрді біріктіреді. Басым түрде Солтүстік жарты шардың субтропикалық аудандарына тараған. Магнолилер Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия, Солтүстік Американың оңтүстік-шығысында, Орталық Америка және Вест-Индияда басым түрде кездеседі. Кейбір түрлері ғана Оңтүстік жартышарда кездеседі. Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азияда магнолиялардың көп түрі ғана емес, көптеген қарапайым туыстары мен түрлері шоқталған. Тек қана Азияда тұқымдастың манглиетия туысы кездеседі.
Тіршілік формалары – ағаш, көбіне өте ірі, кейде бұталар. Кейбір түрлерінің биіктігі 35-40 м., ал америкалық жауқазын ағашы (американское тюльпанное дерево) – 75 м. Жапырақтары кезекті, жай, қауырсын жүйелі, мәңгі жасыл немесе түсетін бөбе жапырақты. Магнолиялардың гүлдері ірі, (ірі жапырақты магнолияның гүлінің диаметрі 32-46 см жетеді), ашық, ациклді немесе спироциклді, қосжынысты немесе кей жағдайда біржынысты, энтомофильді, жалғыздан. Магнолиялардың кейбір азиаттық түрлерінің гүлдері ерте көктемде жапырақ түзгенге дейін ашылады (ақпанда), басқалары жапырақ түзгенге немесе жапырақ жарғаннан кейін гүлдейді. Ерте гүлдейтін азиат түрлері бақша өсіретіндерді қызықтырады. Өкілдері: Жауқазын ағашы (тюльпанное дерево-Liriodendron tulipifera), азиаттық түрлері – аромадендрон (аромадендрон поникающий-Aromadendron nutans), сингапур талаумасы (татаума сингапурская-Talauma singapurensis), солтүстік америкалық вирджинский магнолиясы (североамериканская магнолия вирджинская-Magnolia virginiana).
==== Көкнәр гүлділер қатары (Papaverales) ====
===== Көкнәр тұқымдасы (Papaveraceae) =====
[[Көкнәр тұқымдасы]] 26 туыс, 250 түрді біріктіреді. Тұқымдастың өкілдері қоңыржай және субтропикалық аудандарда негізінен Солтүстік жартышарда тараған. Қазақстанда 8 туысы, 40 түрі кездеседі. Басым түрде бір- және көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Құрамында ақ, сары, тоқ сары түсті латекс (млечный сок-өзек шырыны) болады. Жапырақтары кезекті, кейде супротивті, жай, аздап немесе көптеп тілімделген, бөбе жапырақсыз. Гүлдері әртүрлі типті жалғыздан немесе жоғарғы гүл шоғырында, жиі ірі және ашық түсті, актиноморфты, кейде дұрыс емес, қосжынысты, гүл қоршауы қосарлы, тостағаншасы екі мүшелі, гүл жарғанда түседі, күлтесі 4, кейде 6 күлте жапырақты екі шеңберде орналасқан, аталығы көп, гинецейі паракарпты, 2-16 жемісжапырақтан, аналық аузы отырықты. Көкнәрлер негіщ\зінен насекомдармен тозаңданады. Жемісі – паракарпты қорпша, жақтаулары немесе жоғарғы бөлігіндегі саңылаулары арқылы ашылады. Тұқымдары сансыз көптеген, ұсақ, кішкентай ұрығы және өте майлы эндоспермді.
Өкілдері: көкнәр-мак, сүйелшөп-чистотел, боккония, маклея. Көкнәрлердің құрамында алколоидтар болады. Олардың ішінде тамақтық, дәрілік және әсемдік өсімдіктері бар.
Қазақстанның Қызыл кітабына жұқа көкнәр (Papaver tenellum) – сирек түр, эндемді, тек Шығыс және Орталық-Қазақстан бөліктерінде ғана кездеседі.
===== Раушангүлділер тұқымдасы (Rosaceae) =====
Тұқымдас 100 туыс, 3000-3350 түрді біріктіреді. ТМД-да 1200 түрден кем емес түр, 57 туысқа жатады. Қазақстанда – 36 туыс. 197 түр кездеседі. Сонымен қатар, ТМД елдерінде көптеген түрлері шет ел флорасынан интродуцияланған. Тұқымдасты гүлдерінің және жемісінің құрылысына қарай төрт тұқымдас тармағына бөледі: тобылғылар (спирейные-Spiraeoideae), раушандар (розовые-Rosoideae), алмалар (яблоневые-Maloideae) және қара өріктер (сливовые-Prunoideae). Тұқымдастың өкілдері жер шарының барлық жеріне, бірақ кейбір түрлерінің әртүрлері Солтүстік жартышардың қоңыржай климатты аймақтарында байқалған. Раушангүлділердің ішінен мәңгі жасыл және жапырақ түсіретін ағаш және бұталар, жартылай бұталар және шөптесін түрлері белгілі. Жапырақтары кезекті, кейде супротивті, жай немесе күрделі, бөбе жапырақты. Гүл шоғырлары цимозды немесе ботрикалық, соңғы жағдайда гүл шоғыры шашақ (кисть) түрінде. Гүлдері дұрыс, қосжынысты, жиі өте ірі, көптеген раушандардың декоративтік бағасын анықтайды. Гүл қоршауы қосарлы, тостағаншасы 5, кейде 4 кіріккен тостағанша жапырақтан, кейде тостағанша астымен қаматамасыз етілген. Күлтелерінің де саны 5 немесе 4, еркін, аталығына бекінген тәрізді, гипантийдің шетіне – раушандардың гүлдерінің ерекше бір бөлігі, тостағанша жапырақтардың негіздерінің, күлтелер және аталықтардың гүл негізінің ұлпаларымен біріккенінен пайда болған. Гипантийдің пішіні әртүрлі болуы мүмкін: тостағанша тәрізді, қоңырауша, тостаған. Итмұрындар түрлерінде гипантий тән, олар жеміс жасалуына қатысады.
===== Шатырша гүлділер тұқымдасы (Apiaceae) немесе (Umbelliferae) =====
70 туыс, 850 түрді біріктіреді. ТМД елдерінде 7 туысқа жататын аралиялардың 12 түрі өседі. Панакс туысы біздің елде женьшень деген атпен белгілі. Олардың басым көпшілігі тропикада және субтропикада, түрлердің әртүрлілігінің орталықтары – Үнді-Малайзия және тропикалық Америкада өседі. Қазақстанда мәдени түрлері ғана кездеседі.
Аралиялар – кішігірім ағаш немесе бұталар, сирек лианалар және көп жылдық шөптер. Жапырақтары көпшілігіне қынапты, кезекті, саусақ немесе қауырсынкүрделі. Олар түскен соң орнында жырық қалады. Шатырша гүлділер 300 туыс, 3 000 түрден тұрады. Жер бетінің барлық жерінде, бірақ көп бөлігі қоңыржай және субтропикалық облыстарда кездеседі. Қазақстанда – 79 туыс, 227 түр кездеседі. Көпжылдық, екі жылдық немесе бір жылдық шөптесін өсімдіктер, сирек бұталар. Сабағы мен тұқымының құрамында эфир майлары және шайыр жолдары бар секреторлы каналдары бар. Жапырақтары жай, бөбе жапырақсыз, қатты тілімделген, сирек бүтін, сағақтан шыққан қынабымен. Гүлдері ұсақ, дұрыс, қос немесе дара жынысты, дара күлтелі, дұрыс, қос үйлі, ботрикалық, жиі ірі гүл шоғырынан. Гүл шоғыры күрделі шатырша, сирек шоғырбас
Өкілдері: сәбіз (морковь). Жемісі – қостұқымша (вислоплодник). Тұқымы майлы эндоспермді және кішкентай ұрығымен. Шатыршалардың әртүрлі бөліктерінің құрамында эфир майлары, шайыр, кумарин, сапониндер, кейде алколоидтар болады.
===== Асқабақ тұқымдасы (Cucurbitaceae) =====
90 туыс, 700 түрді біріктіреді. ТМД елдерінде табиғи 29 және мәдениетті түрлерінен 5 туыс түрлері, Қазақстанда – 4 туыс, 6 түр өсіріледі. Асқабақтар ылғалды және қоңыржай құрғақ Азия, Африка және Американың тропикаларында өседі. Қоңыржай климатты елдерде шектеулі түр сандары кездеседі, олар асқабақ, қияр, қауын сорттарының түрлерімен белгілі.
Асқабақтар - өрмелегіш өсімдіктер, жапырақтары кезекті, жай, саусақ салалы жүйкеленген. Әрбір жапыраққа сол буыннан қарама-қарсы бұтақталған немесе бқұтақталмаған шығу тегі сабақ мұртшалары қандай да бір тіректі шырмала өседі.
Гүлдері актиноморфты, дара жынысты, бір үйлі, кейде қос үйлі. Гүл қоршауы қосарлы, бес мүшелі, тостағаншасы азды көпті кіріккен; күлтелері біріккенкүлте. Аталық гүлдерінде андроцейі 2 аталықтан, олардың 4-нің жібі жұбымен өседі. Аналық гүлде аталықтары редукцияланған. Гинецейі ценокарпты, 3 кіріккен жемісжапрақшадан түзілген. Түйіні төменгі, бір ұялы, үш қабырғала плаценталы. Тұқымбүрі көптеген. Бағаналары кіріккен, бірақ аналық аузы жемісжапрақшаларының санына тең.
Көптеген асқабақтардың құрамында әртүрлі физиологиялық әсері бар кукурбитацин заты болады. Тұқымдас жемісі тамаққа қолданылатын бақшада өсетін түрлерімен бағалы. Өкілдері: қарбыз, қауын, асқабақ, люффа. Көкөністік өкілі – қияр
===== Ерін гүлділер немесе Ламиидтер класс тармағы (Lamiidae) =====
Жоғары маманданған ағаштар, бұталар, жартылай бұталар мен жай, көбіне супротивті жапырақты бөбе жапырақсыз шөптесін өсімдіктер. Гүлдері күлтелерінің кірігуімен түтіктігүл жасау бағытына жүрген. Гүлдерінің эволюциясы насекомдармен тозаңдануға бейімделіге, актиноморфты гүлдерінің тез зигоморфтыға (қосерінді) ауысуына жүрген. Аналығы екі жемісжапрақшадан, түйіні жоғарғы. Ламиидтер – 52 тұқымдасты біріктіретін ірі класс тармағы болып табылады. Шығу тегі жағынан археялық раушандармен байланысты.
===== Алқа тұқымдасы (Solanaceae) =====
Шөптесін өсімдіктер, жартылай бұта (кейде өрмелегіш), ал тропикада кішігірім ағаш. Алқалардың жапырақтары жай, бүтін немесе тілімделген, бөбе жапырағы жоқ, негізінен кезекші. Гүлшоғыры цимозды, көптеген жағдайда бұйрагүл. Гүлдері дұрыс немесе зигоморфты. Тостағаншасы, күлтесі және аталығы 5 мүшелі. Аталықтары күлтежапырақшаның арасында орналасады. Гинецей 2 жемісжапырақшадан тұрады. Жоғарғы түйін, 2 ұялы, кейде қосарлы 4-5 ұялы, әрбір ұяда бірнеше тұқымбүр орналасқан. Бағаны1-еу, жай, 2 бөлікті аналық ауызынан тұрады. Жемісі - жидек, қорапша.
Алқа тұқымдасы шамамен 2300 түрді біріктіреді. Әлемнің тропикалық облыстарында және Орталық, Оңтүстік Америкада тараған. Алқалылардың құрамыда алкалоидтар болғандықтан, олардың көбі улы өсімдіктер.
Алқа туысы (Solanum). Біздің елімізде жабайы түрде қара алқа(Solanum nigrum) кездеседі. Бір жылдық ақ гүлді және қара жидекті өсімдік, сладко-горький паслен (Solanum dulkamara) - жартылай бұта , жемісі қар көк, қызыыл түсті және әртүрлі. Олардың барлығының ешқандай да практикалық маңызы жоқ, бірақта қара алқаның жемісін жеуге болады деп есептейді. Ауылшаруашылығында өте маңызды орын алатын Solanum туысының өкілі картофель, бұл өте үлкен түр( 150 түрді біріктіреді.).Олардың барлығы да жерасты түрі өзгерген (сабақ) өркен. Столоны немесе түйін, Solanum туысының көптеген түрлері оңтүстік және орталық Америкаға, сонымен қатар оңтүстік АҚШ-қа тараған. Картофельдің Отаны оңтүстік Американың Тынық мұхит жағалаулары мен Анд системасымен байланысты. Қазіргі мәдени картофельдің отаны болып – Чили саналады. Картофельдің бағалануы түйінінің құрамындағы өте көп мөлшердегі крахмалға ьайланысты. Одан басқа да адам организмінде қажетті, құрамында жоғары мөлшерде амин қышқылы бар белокқа бай. Сонымен қатар түйінінде витаминдер байқалады.
Адам организміне зиянды, өсіп келе жатқан өскінінде, жемісінде және жасылдау түйінінде глюкоалкалоид соланин болады. Сондықтан оны тамаққа пайдалануға болмайды. Кәдімгі картофельдің түйінінде соланиннің болуы аз мөлшерде, сондықтан пісірген кезде жойылып кетеді. 2000 түрлі мәдени сорттары: тамақтық, азықтық, техникалық түрлері шығарылды. 200 шақты әртүрлі тағамдар әзірленеді. Картопты өндірістік өңдеу барысында крахмал, декстрин, спирт және синтетикалық каучук алынады. Картофельді түйіннен өсіреді. Совет ғалымдары Н.ИВавилов, С.М.Букасов, С.В.Юзепчуктің еңбектері оңтүстік Америкада өсетін көптеген жабайы түрлерінен селекция арқылы суыққа төзімді, фитофторға төзімді және ракқа төзімді. Жақсы тамақтық дәмі бар картофель сорттарын шығаруға мүмкіндік береді.
Алқа (Solanum) алқа тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық шөптесін өсімдіктер.Орман алқабыда, қалың шөп арасында, өзен-көл жағалауында, бұлақ маңында өседі. Оның Қазақстанда ащы алқа, түксіз алқа, картоп, баклажан, парсы алқасы, қара алқа сияқты түрлері бар. Жемісі – жидек. Жемісі мен сабағы, жапырағы улы болады. Қара алқаның жемісін тамаққа пайдаланады.
Solanum туысына Индиядан тараған баклажан жатады. Алқа тұқымдасына жататын қызанақ (Lucopersicum) туысы жатады, оған мәдени помидор сорттары кіреді. Томаттардың шыққан жері Перу және оған жақын елдер. Жемісінде қант оганикалық қышқылдар, белок, витамин болады. Послен жемісі цинготқа қарсы жақсы әсер етеді.
Қызыл немесе (стручковый) лазы бұрыш (Capsicum annium) тропикалық Америкадан тараған. Әртүрлі сорттары бар. Қызыл бұрыштың жемісі мәдени жемістердің ішінен құрамы витаминге бай болған 1-орын алады.
==== Қызылқұлақ туысы (Physalis)====
Белладонка немесе красавка – жемісі және жидегі жеуге жарайды, өте маңызды дәрілік өсімдік, жабайы түрінде Кавказда, Қырымда, Карпата кездеседі.
Итжидектің барлық бөліктері улы. Балалардың шиеге ұқсаған жемісін жеп уланған жаңдайлары белгілі. Итжидектің құрамында атропин алкалоиды бар. Ол спазмға қарсы және ауруды басатын қасиеті бар болғандықтан медицина практикасында қолданылады.
Белена черная, меңдуана(Hyascyamus niger) – екі жылдық өсімдік, тұрмыс маңында, жол жиегінде, кейде арам сояу немесе егістік қалдықтарында өседі. Өте улы өсімдік. Дурман – сасық меңдуана. Ол да улы. Жемісі – жұмыртқа тәрізді немесе шар тәрізді қорапша, ірі, мықты (шиппен) қылмен және 4 жақтау арқылы ашылады. Род табак (Nicotiana) – темекі туысы,50-70 түрі бар, Солтүстік Америкада кеңінен тараған. Нағыз темекінің практикалық маңызы зор, мохорка және иісті темекі (душистый табак). Темекінің құрамында улы алкалоид – никотин болады, сондықтан темекі алғашқы шеккен кезде жоғарғы тыныс алу жолдарын қоздырады да, содан кейіннен адамның нерв системасына қатты әсер еткен. Зиянды насекомдар мен кенелерге қарсы никотинді қолданады. Никотинді тотықтыра отырып никотин қышқылын алады, ол витамин PP-нің құрмына енеді. Бұл адам организмінде жетіспейтін болса пеллагра деген ауруға шалдығады. Махорканың жапырағын лимон қышқылын алуда пайдаланады. Иісті темекіні әсемдік өсімдк ретінде өсіреді.
==== Астеридтер класс тармағы (Asteridae) ====
Қосжарнақты өсімдіктердің бір тұқымдасына жататын күрделігүлділердің жер жүзінде 1300 туысқа бірігетін 25 мыңнан астам түрі бар, оның 140 туысы, 700-дей түрі Қазақстанда өседі. Қоңыржай аймақта-шөптесін өсімдік, шала бұта түрінде тропикті-шырмауық, бұта, кейбір түрлері ағаш түрінде өсетін бір екі немесе көп жылдық өсімдік. Жапырақтары әдетте кезектесіп, кейде қарама-қарсы орналасқан, пішіні әр түрлі. Ұсақ гүлдері себет гүл шоғына топтанған. Бірнеше гүл шоғына топтанған. Бірнеше гүлі бір гүл тәрізді жұмырлана топтанған түрі де кездеседі. Гүлі қос не дара жынысты, жыныссыз түрі де болады. Тостағаншасы жойылып кеткен немесе айдарша тәрізді. Күлтесі біріккен, осыған орай гүлі түтік тәрізді, қос ерінді. Аталығы 5, аналығы 1, жемісі тұқымша, эндосперімсіз.
Бұлардың жапырақтары өркен бойына әдетте кезектесіп, кейде қарама-қарсы орналасқан, пішіндері де әр түрлі, бөбе жапырақшасы болмайды, ұсақ гүлдері себет гүлшоғырына топтанады. Майда гүлі өте көп, бір гүл тәрізді жұмырлана топтанған түрі де кездеседі. Мысалы: оны бақбақтан байқауға болады.
Гүлі көпшілігінде қос жынысты, кейде сирек те болса да жынысты, тіпті жыныссыз түрлері де болады. Олардың тостағаншасы жойылып кеткен немесе жетілмей қалған, немесе айдаршалы немесе оның орнында қауырсын тәрізді түкшелі желайдары болады, кейде мүлде болмайды. Күрделі гүлділердің күлтесі біріккен, гүлі түтік, тәрізді, 5 күлтежапырақшадан құралады. Аталығы 5, аналығы 1, жемісі тұқымша (эндосперімсіз). Күрделігүлділердің тұқымшалары ұшпа жемісті болып келеді де жел арқылы таралады.
Күрделігүлділердің гүлі бірнеше түрге бөлінеді: тілше гүл, түтікше гүл, шұқырақ тәрізді гүл, аралас гүл, т.б. Кейде гүлшоғырындағы барлық гүлдер тіл тәрізді (бақбақ) немесе барлық гүлдер түтік тәрізді (қызғылт қалуен) болады. Кейбір күрделігүлділер себеттерінің ортасында түтік тәрізді гүлдер, ал шеттерінде тіл тәрізді (түймедағы) немесе шұқырша (воронка) тәрізді (ботакөз, кекіре) гүлдер болады. Сөйтіп бір себет гүлде екі түрлі гүл болуы мүмкін. Тіршілік еткен ортасына сәйкес күрделігүлділердің бірсыпырасы ерте көктемде, бір сыпырасы суық күзде де гүлдей береді. Күрделігүлділердің шаруашылық маңызы өте зор. Бұл тұқымдастардың бірсыпырасы мәдени өсімдіктер болса, көптеген түрлері жер талғамай өсе беретін жабайы өсімдіктер. Кейбір күрделігүлділер, мәселен көксағыз, таусағыз каучукты өнімдер алу үшін өсіріледі. Бұл өсімдіктің табиғаттағы қорының азая басталуына байланысты оны қорғауға алу қажеттігі туа бастады. Түймедағы, дәрмене, андыз, бақпақ, шашыратқы, ошаған, күндақ, шәйшөп, т.б. өсімдіктер дәрі-дәрмек заттарын алуға пайдаланылады. Бірсыпыра күрделігүлділер сәндік үшін өсіріледі.
===== Астралар немесе Күрделі гүлділер тұқымдасы (Asteraceae, Compositae) =====
Жабық тұқымдылардың ішінде күрделі гүлділер ең ірі тұқымдас және жалпы өсімдіктердің арасындағы ең ірі тұқымдас болып табылады. 1000 туыс, шамамен 20000 түрді біріктіреді. ТМД-ның флорасында 2400 түрі белгілі. Күрделі гүлділер тұқымдасы (Asteraleсae, Compositae) - бір ғана, өте ірі тұқымдас күрделігүлділер жатады. Негізінен-шөптесін өсімдіктер, көбіне көпжылдық, кейде бір жылдық, жартылай бұта, бұта және кейде кішігірім ағаш. Сонымен қатар өрмелегіш және суккулентті өсімдіктер. Жапырақтары жай, бөбежапырағы жоқ, жапырақ алақаны бүтін немесе тілімделген. Жапырақтарының орналасуы көбіне әрқашанда кезекті. Көпшілік өсімдіктердің вегативтік органдарында (смоляные ходы)-шайыр өзегі болады, инулин түзу тән. Гүлшоғыры әрқашанда корзинка-зембілгүл. Бұл өз қатарында күрделігүл шоғырына әртүрлі құрылысты және әрқалай болып жиналған. Зембілгүлдің негізін сабақтан шыққан ось жасайды. Осьтің төменгі бөлігіндегі гүлшоғырының өсі бір-бірімен жақындайды да қоршай орналасып, орам жапырақшаларын жасайды. Олардың түстері жасыл немесе керісінше түсі және құрылысы жағынан ерекше болады. Зембілгүлдің үсті түкпен немесе трихомадан (қапталған) тұрады, және кішкене ойықтардан, кейде тор немесе ұя тәрізді гүлдің бекіну орыны болып табылады. Кейбір жағдайларда гүлдер гүлтабанының редукцияға ұшыраған төбешіктерінде орналасады. Бір (корзинкада) зембілгүлде гүлдің саны өте көп болуы мүмкін (ірі күнбағыстың зембілгүлінде-мың) немесе керісінше, шектеулі (мыңжапырақтың зембілгүлінде). Күрделігүлділердің гүлдері қосжынысты, бірақ аналық, аталық, тіпті жыныссыз да болады.
Гинецейі бір ұялы, екі жемісжапырақшасынан жасалған, бір тұқымбүрі бар. Бағаны біреу, оның негізінде шірнелік диск орналасқан. Бағанның жоғарғы жағы әрқашанда екі бөлікті. Бағанның ішкі жағында тозаң қабылдайтын (сосочки) емізіктер, ал сыртқы (беті) жағынан олар толық немесе жоғарғы бөлігі ғана шашақталған түктер-(выметающие волоски) мен жабылған. Шашақталған түктердің орналасуы, жиілігі және ұзындығы әртүрлі, кейде олардың болмауы да мүмкін. Андроцейі 5 мүшелі, түтік күлтесіне жабысқан аталық жібі бос (кейде ғана бір-бірімен бірігіп кетеді). Тозаңқабы керісінше бір-бірімен түтікшеге байланысып, ішіне қарай ашылады. Желменен тозаңдануға өтуіне байланысты, тозаңқабы бос.
Күрделігүлділердің күлтелерінің жалпы бейнесі-күлтежапырақтарының бірігіп кетуі және 5 мүшелілігі. Күрделігүлділердің күлтесі актиноморфты сияқты басталған, сондықтан жеке, жай формасын түтікше деп есептеуге болады және жетілген жағдайда да актиноморфтылығы сақталады. Экзотикалық күрделігүлділердің күлтелері зигоморфты болады және жоғарғы екі мүшелі екі ерінді формаларында да кездеседі. 1-ерінді күлтенің пайда болуы жиі байқалады, түтікшеден 1 тілше шығады, оның шеттері 5 тісшеден тұрады, өйткені 5 күлтежапырақтарынан жасалған, осындай күлтені тілше деп атайды. Күлте түйіннің жоғарғы төбесіне орналасқан, оның төменгі бөлігі түтікше бағаны және шірнелікті қоршай орналасқан.
Күрделігүлділердің тостағаншалары әртүрлі, бірақ ешқашанда жапырақтәрізді тостағаншалар кездеспейді, 5 мүшелі болады. Түйіннің жоғарғы бөлігінде өте жиі көптеген қыл (щетинки) және түктер дамыған. Бірақ бұлардың тостағаншажапырақшамен биологиялық байланысы жоқ. Тостағаншажапырақшалары көптеген түрөзгерістерге ие болған, осы түрөзгерістердің жиынтығын (хохолок-айдар) деп атайды. Оның биологиялық маңызы болып жемістің таралуына әсер етуі болып табылады.
Жалпы сағақта ұсақгүлдердің жиі орналасуы, гүлдердің көптеген гүлшоғырынан тұруы зембілгүлді тозаңдатқыш-насекомдарға аян етеді. Соған байланысты күрделігүлділердің әрбір зембілгүліндегі ортаңғы гүлдері актиноморфты және шеткі ірі тостағаншалы зигоморфты болуының салдарынан зембілгүл ашылу кезінде диаметрі біршама ұлғаяды, үлкейеді. Біздің күрделігүлділердің шеткі гүлдері жалғантілшелі болады: ромашка (Matricaria)-түймедағы, василек-Centaurea-гүлкекіре. Кейбіреулерінің шеткі гүлдерінің түсі ортаңғы гүлдерінің түстерімен бірдей болады. Девасиль-андыз (қараандыз), басқасында шеткі гүлдері ақ, ал ортаңғысы сары нивяник-егінек, раушангүлділер пиеретрум-кесте жусан. Бұндай түстердің әртүрлілігі насекомдарды одан ары қызықтырады.
Кейбір күрделігүлділердің шеткігүлдері жыныссыз болады: андроцейі де, гинейцейі де жоқ болады. Енді бір жағдайда андроцейі ғана дамымайды, ондай жағдайда шеткі гүлдер тек аналықты болады. Нивяник-егінек, подсолнечник-күнбағыс.
Зембілгүлдің гүлдерінің біржынысты болуы өте сирек кездеседі. Мысалы: мать-и-мачеха-өгейшөпте зембілгүлдің ортаңғы гүлдері түйін мен тұқымбүрдің жетілмеуіне байланысты физиологиялық жағынан аталықты, зембілгүлдің шетінде аналықты гүлдер орналасқан. Сирек жағдайда қосүйлілік байқалады.
Күрделігүлділердің жемісі-семянка-дәнек (қауызды жемісқабы бар бірұялы, қақырамайтын құрғақ жеміс). Жемісінің таралуы жел, жануарлар, кейде ғана су арқылы. Жел арқылы таралуы жемісінің жеңіл және ұсақ болуына байланысты. Сонымен қатар оларда хохолок-оның шоқтары желмен ұшуға ыңғайлы қалыпты қабылдайды. Кейде бірімен-бірі жабысып бүтін қабат құрайды. Бақбақ және (казлабородник) желкекте (холокок) парашют тәрізді қалыпқа келіп, аналық особьтан жемістің ажырауына көмек жасайды. Сирек жағдайда жабындық жапырақтар ұшу аппаратын жасайды. Кейбір түрлерінде жел арқылы тарауға байланысты айдарша (холокок) түрі өзгерген қылға айналады. Мысалы: череда-итошағанның жемісің қатты өскіндермен қапталған 2 қылы бар. Күрделі гүлділер тұқымдасын 2 ірі тұқымдас тармағына бөледі: түтікгүлділер-Трубкоцветные и тілшегүлділер-Язычноцветные.
Кептірілген және үгітілген долмат түймедағының (долматская ромашка) жұмыргүлінен алынған (головка) пиретрум деген атпен белгілі препаратты инсектицидті зат ретінде қолданылады. Біздің елімізде бұл препаратты кавказ және персид түймедағынан алады. Ол өсімдіктер бізде өсіріледі.
Күрделігүлділердің көптеген түрлері әсемдік өсімдік ретінде кеңінен белгілі: маргаритка-дәстүргүл, ногаток-қырмызгүл, георгины-нарғызгүл, астры-қашқаргүл, рудбекии-алтынашар, бархатцев-бархытшәй, бессмертники-салаубас. Әсемдік өсімдіктерге бөлме және оранжерея хризантемалары-бақытгүл, эделбвейсы-еңлік гүл жатады.
Күрделігүлділердің көптүрлері-арамшөптер. Ең зиянды түрлері-бодяк сары қалуен, немесе розовый осот, ойраншөп, қалуен, гүлкекіре, түйетікендер. Олар көптеген мөлшерде тұқым шашады және тұқымы желмен тарауға (айдарша-хохолок) арқылы бейімделген.
Арамшөп ретінде синий василек гүлкекіре-қыстайтын 1 жылдық, көбіне қыстық өсімдіктердің арасында өседі. Жартылай тұқымы егістікте шашылады, жартылай егістің ішіне түседі де егетін кезде егістік материалды тазалау өте қиынға түседі. Адам тамаққа пайдалану үшін осындай үлкен тұқымдастың біраз өсімдіктерін ғана өсіреді. Олардың негізгілері-күнбағыс және жералмұрт немесе топинамбур. Бірақ күрделігүлділер тұқымдасының көпшілігі-бағалы сәндік өсімдіктер (георгина, хризантема, қашқаргүл). Бұл тұқымдастың құрамына көптеген дәрілік өсімдіктер (дәрілік түймедағы, дәрілік қырмызгүл, үштілімді итошаған) кіреді.
Өгейшөп - Қазақстанда 1 ғана түрі кездесетін күрделігүлділер тұқымдас, көпжылдық шөптекті өсімдік. Ерте көктемде көптеген шөптекті өсімдіктерден бұрын өгейшөп шығып, гүлдейді. Бір қызығы-өгейшөп жапырағын гүлдену соңынан жаяды. Ол-дәрілік өсімдік. Халықтық медицинада жапырағы, гүлі, сабағы әр түрлі дертке дәру ретінде пайдаланылады. Оның жапырағы қақырық түсіруге жиі қолданылады. Ауатамырдың қабынуына, сондай-ақ туберкулезді емдеуде де өгейшөп жапырағының маңызы зор.
Астра, қашқаргүл (Aster)-күрделі гүлділер тұқымдасына жататын бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Олар бау-бақшада, гүлзарларда, саябақтарда өсіріледі.
Қазақстанда алтай астрасы, кермек-жапырақты астрасы, попов астрасы, шөл дала астрасы, бурыл астрасы, талорман астрасы деген түрлері бар. Ең көп кездесетіні алтай астрасы (A.altaicus). Астралардың гүлдері түрлі түсті әсем болғандықтан, олар қолмен көптеп өсіріледі. Көп жағдайда өсімдіктен бөлініп шығатын әртүрлі заттар жиналатын қуыстары болады-сүт жолдары, схизогенді смола жолдары. Клеткаларында инулин жиналады. Тұқымдасқа тән белгілер мыналар: гүлшоғыры себет (корзинка), сырт қарағанда гүлге ұқсас. Кейде себеттер (корзинка) жиналып қалқанша (шиток) немесе сыпыртқы (метелка) түзеді.
===== Шамшаттар тұқымдасы (Fagaceae) =====
Жапырақ түсетін және мәңгі жасыл ағаштар, кейде бұталар, басым қоңыржай және субтропикалық облыстарда кеңінен тараған 8 туыс, 950 түрді біріктіреді. Шамшаттар мен емендер жалпақжапырақты орман түзетін негіз болып табылады.
Ағаштар кезекті жай жапырақты, ерте түсетін бөбе жапырақтары бар, гүлдеуі жапырақ ашалғанға немесе ашылғаннан кейін жүреді. Бір үйлі өсімдік, гүл шоғыры дара жынысты. Гүлдері бір жынысты, дұрыс, ұсақ, гүл шоғырының негізгі осінде топтанып немесе бірден орналасады.
Гүл қоршауы қарапайым, түссіз, 4-7 жарнақта. Аталық гүлдеріндегі аталықтары бос, олардың сандары гүл қоршауының жарнақтарының санынан екі есе артады. Аналық гүлдеріндегі аналығы 3-6 жемісжапырақшалы. Түйіні төменгі. Жемісі – жаңғақ. Тұқымы ірі ұрықты эндоспермсіз.
Негізгі өкілдері – емен, шамшат, каштан.
Қазақстанда еменнің (дуб черешчатый-Quercus robur) аязға төзімді 1 түрі өседі, ол Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Шамшаттардың ағашы бағаланады, еменнің қабығында дубильді заттар болады оны медицинада қолданады. Каштан мен еменнің жемістерін тамаққа пайдаланады, кофеге суррогат болып табылады. Тығындық еменнен тығын жасайды, шығысазиат еменінің жапырағымен қытай емен жібекқұртының кокондарын қоектендіріп, олардан ерекше жібек сорттарын алады.
===== Қайыңдар тұқымдасы (Betulaceae) =====
6 туыс, 150 түрді біріктіреді. Жапырақ түсіретін ағаштар және бұталар. Солтүстік жартышарда тараған, қоңыржай аймақтарда ұсақжапырақты орман түзеді. Қазақстанда 3 туыс, 16 түрі өседі.
Жапырақтары жай, бүтін бөбе жапырақты. Гүлдері аналықты және аталықты, бір үйлі өсімдік. Гүл шоғыры сырға тәрізді, ГОЛОВКА немесе масақ тәрізді тирс, дихазийге жиналған. Аналық – екі жеміс жапырақтан, төменгі түйінді қос ұялы, аналық аузы ұзын ашақ түспен боялған.
Өкілдері: қайың, қандыағаш (ольха), лещина, граб.
Қайың тұқымдасының өкілдерінің ағашы шаруашылық қажеттіліктерге, жиһаз жасайтын фабрикаларда, ағаш көмірі өндірісінде, дегть, жылулық үшін қолданылады. Қайың мен қандыағаш медицинада маңызды болып табылады.
Қазақстанның Қызыл кітабына 4 түр енгізілген: қырғыз қайыңы (б.киргизская - B.kirghisorum), талас қайыңы (б.таласская - B.talassica), ярмола қайыңы (б.ярмоленская - B.jarmolenkoana), сирек, эндемді қандыағаш (ольха клейкая - Alnus glutinosa), түрі.
===== Лалар тұқымдасы (Liliaceae) =====
Лалалар тұқымдасы көпшілігі көп жылдық шөптесін, тамыр сабақты немесе пиязшықты. Жапырақтары ұзарған, ланцет тәрізді, параллель немесе доға жүйкелі, бүтін жиектінемесе тісше тәрізді тілімделген. Гүлдері қос жынысты, актиноморфты. Көпшілігінің гүл шоғыры күлтелі, үш мүшелі, екі шеңберден тұрады, дара жарнақты немесе кіріккен жапырақты. Аталығы алтау, екі шеңберде үштен, кейде одан да көп. Аналығы біреу, үш жеміс жапырақшасынан үш ұялы жоғарғы түйін жасайды, кейбіреуінде үшеу, көпшілігінде бір бағаналы (мойынды). Аздаған жартылай төмен түйін байқалады. Плацентасы орталық- бұрышты. Тұқым бүрі жазықтықта орналасқан. Тозаңдануы насекомдар арқылыжүреді. Жемісі - қорапша, кейде жидек. Тқымы эндоспермді, құрамында белок, май, кейде крахмал болады. Ұрығы эндосперммен қоршалған. Лалалар тұқымдасы 3500-4000 түрді біріктіреді, құрғақ облыстарда кездеседі. Көптеген лалалардың практикада маңызы зор.
===== Бұршақ тұқымдасы – Fabaceae =====
Бұршақ тұқымдас өсімдіктер тіршілік формасына қарай ағаш, бұта, лиана, шала бұта, көпжылдық және бір жылдық шөптесін болып келеді. Бұл тұқымдас өсімдіктердің шаруашылық мәні зор. Бағалы азық-түлік және жемшөптік дақыл ретінде өсіріледі. Қазақстанда егістік және көкөністік мәдени бұршақ тұқымдас өсімдіктерден асбұршақ, үрмебұршақ, соя, жамбас бұршақ өсіріледі. Кейбір бұршақ тұқымдас өсімдіктер әсемдік үшін өсіріледі. Кейбір бұршақ тұқымдас өсімдіктер әсемдік үшін өсіріледі. Оларға сары қараған, ақ қараған және жұпар бұршақтарды атауға болады.
Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің бір тобының сабағы мықты емес, жер бауырлап өседі. Ал екінші бір тобының сабағы мықты, тік өседі. Енді бірінің сабағы мұртшаға айналып, өрмелеп өсуге бейімделген.
Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің жапырағы бірнеше кішкене жапырақтардан құралатын қауырсын тәрізді, күрделі жапырақ; қатар салалы, үшқұлақты, саусақ салалы болып келеді.
Гүлі дұрыс құрылмаған – зигоморфты, гүл қоршауы, күлтежапырақшасының мөлшері, пішіні де бірдей емес. Гүлсерігі қосарланған, біріккен тостағанша жапырақтардан – 5 тостағанша, күлтежапырақшадан – 5 күлте түзіледі. Күлтежапырақшалардың пішініне қарай аттары бар. Ең ірі жоғарғы күлтежапырақша – желкен, бүйіріндегісі – ескек, төменгі біріккен екі күлте жапырақша – қайықша деп аталады.
Қайықша күлтесінің ішінде 10 аталық, бір аналық болады. Аналықтың бір ғана ұялы түйіні және бірнеше тұқым бүрлері болады. Андроцейіндегі аталық құрылысы туыстарында әртүрлі болады. Ақмия (софора), тентекмия (термопсис) туыстарында андроцейдегі 10 аталығы да бірікпеген бос болады, ал бөрібұршақ (люпин), бекіш (дрок) туыстарында андроцейдегі 10 аталықтары да аталық жіпшелері арқылы бірігіп кетеді. Бұршақ, жоңышқа, сиыржоңышқа (вика), әйкен (чина) туыстарының түрлерінде 10 аталықтың 9 бірігіп, 1 бос болады. Күлтенің түсі әр түрлі: ақ түстен қызыл және күлгін түске дейін өзгереді. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің гүл шоғырлары шашақ гүл, шатыршагүл және жұмыргүл т.б. болады. Жемісі – бұршаққап.
Бұршақтың дәні екі қабыршақ болып ашылады және ішінде бірнеше ұрық болады. Ұрықтарының түсі, пішіні және мөлшері әр түрлі болып келеді. Дәнінің негізгі ерекшелігі – оларда ақуыздың көп болуында.
Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің тамыр жүйесі кіндік тамырлы болады. Топыраққа терең бойлап жататын негізгі тамырдан жіңішке тамырлар тарайды, бұл жіңішке тамырлардың көпшілігі топырақ бетінен 20-25 см тереңдікте жатқан қабатқа таралады. Барлық бұршақ тұқымдас өсімдіктердің тамырынан жуандаған жерін, яғни тамыр түйнектерін көруге болады, бұл жерлерге ауадағы бос азотты бойына сіңіретін бактериялар жиналады. Оны түйнек бактериялары деп атайды.
Түйнек бактерияларымен бұлар селбесіп (симбиоздық) тіршілік етеді. Түйнек бактериялары ауадағы бос азотты сіңіріп, оны ақуыз заттарына айналдырады. өсімдік тамыры қурағаннан кейін осы ақуызды заттардың есебінен топырақ азотты қосылыстарға байиды.
Бұршақ тұқымдасына жататын егістік жоңышқаны – Medicago sativa алып қарайтын болсақ (94 сурет), биіктігі 30-90 см болатын, көпжылдық шөптесін өсімдік. Тамыры кіндік тамыр, тамырында тамыр түйнектері болады. Сабағы бұтақтанған, тік, көлденең кесіндісінде дөңгелек-қырлы, жапырақтары кезектесіп орналасқан, үшқұлақты, жапырақ серігі болады, шеттері ара тісті болып келеді.
Гүлдері шашақ гүл шоғырына жиналған, симметриясы зигоморфты. Гүлсерігі қосарланған: біріккен 5 тостағаншасы, пішіні әр түрлі жоғарыда сипатталғандай 5 күлтесі болады, күлтесінің түсі көк. Андроцейі 10 аталықтан тұрады. Аналығы біреу, үстіңгі жатын, бір ұялы, бірнеше тұқым бүрлері болады. Гүл формуласы:
<math>~Са(5) Со 1+2+(2)А(81+1)G1</math>
Жемісі – спираль тәрізді бұратылған бұршақ қап.
===== Алабота тұқымдасы =====
Алабота тұқымдасы жер шарына тараған бір жылдық немесе көпжылдық, сортаң топыраққа төзімді, шөптесін, бұта, ағаш түрінде кездесетін өсімдіктер жатады.
Бұлардың көпшілігінің сабағы бунақты, жапырақтары кезектесіп немесе қарама-қарсы орналасады. Гүлдері түссіз, ұсақ гүлшоғырына жиналып, масақ құрайды. Гүлсерігі қарапайым, жасыл, кейде болмауы да мүмкін. Гүлдері дара, кейде қос жынысты болады. Андроцейінде бес аталық, кейде қос жынысты болады. Гинецейі көп бөлікті, ценокарпты, 2-3, кейде 4-5 жеміс жапырағынан тұрады немесе апокарпты. Жемісі – жаңғақша немесе тұқымша.
Алабота тұқымдасының екі түрін қарастырамыз.
Ақ алабота – Chenopodium album бұл кәдімгі арам шөп; жол жиегінде, егістіктерде кездеседі. Қазақстанның биік таулы жерлерінен басқа барлық аудандарда өседі, сондықтан космополит деп те атайды.
Бұл бір жылдық шөптесін өсімдік. Ақ алабота тік сабақты, көлденең кесіндісінде бес қырлы, жапырақтары өте жиі тармақталған; сабаққа кезектесіп, кейбіреулерінде қарама-қарсы орналасады, жапырақтарының пішіні әр түрлі. Жапырақ беттерінде ақшыл дақтары болады. Бұлар бір үйлі, қосжынысты гүлді өсімдіктер. Кейбіреулері екі үйлі. Көріксіз майда гүлдері шоқ-шоқ болып топтанып, масақ тәрізді гүл шоғырын құрайды. Гүлсерігі бес тостағанша жапырақшадан тұрады, андроцейінде бес аталығы, гинецейінде екі аналығы болады. Тұқымы тығыз қабықты, бозғылт қара түсті, жылтыр болып келеді. Бозғылт тұқымдары – ерте, түсі қарасы – кеш піседі. Жемісі – тұқымша.
Гүл формуласы: <math>~Р(5)А(2)G(2)</math>
===== Алқа тұқымдасы =====
Алқа тұқымдастардың көпшілігі – жабайы өсетін біржылдық немесе көпжылдық шөптесін немесе шала бұталы өсімдіктер. Олар бұта, ағаш түрінде сирек кездеседі. Алқа тұқымдастардың жапырағы көбінесе сопақша өркен бойына кезектесіп орналасқан бөбе жапырақтары болмайды, гүл шоғырлары шатырша немесе шашақталған қалқан тәрізді бұйра, гүлдері дұрыс пішінді, яғни актиноморфты, сирек зигоморфты болып келеді. Гүлдері қос жынысты, бірігіп өскен 5 тостағаншасы және бірігіп өскен жұлдыз тәрізді жалпақ күлтесі болады. Күлте жапырақшаларының түп жағы қысқа түтікше түзеді. Гүлде андроцейі 5 аналықтан, ал гинецейі бір аналықтан болады. Үстіңгі жатын жемісі – жидек немесе қауашақ.
Алқа тұқымдас өсімдіктер негізінен 3 мақсатта өсіріледі:
1) Тағамдық: картоп, баклажан, қызғанақ, бұрыш, т.б.
2) Дәрілік: итжидек, сасық меңдуана, қара алқа, т.б.
3) Сәндік: жұпар иісті темекі, петуния, т.б.
Өсімдіктерді анықтағанда жапырақ, гүлдерінің, жемістерінің ерекшеліктеріне қарайды.
Алқа тұқымдас өсімдіктерге мысал ретінде қызғанақты – Lycopersicum esculentum (помидорды) алып қарайтын болсақ: мәдени түрінде кең таралған, табиғи түрі тек Перуде өседі.
Биіктігі 60 см болатын бір жылдық, өткір иісті, шөптесін өсімдік. Тамыр жүйесі кіндік тамыр. Сабағы тік, бұтақталған. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, тілімделген, бөбе жапырақтары болмайды.
Гүлдері майда, сары түсті шашақ гүлшоғырына жиналған, симметриясы актиноморфты. Гүлсерігі қосарланған. Тостағаншасы жасыл, түбінен бірігіп өскен 5-10 тостағанша жапырақшадан тұрады, күлтесі түп жағынан бірігіп өскен, жоғарғы жағынан иілген 5-10 үшкір күлте жапырақшалардан тұрады. Андроцейі 5-10 аталықтан тұрады, аталықтары бір-біріне жанаса өсіп, түтік тәрізді көрінеді. Гинецейі синкарпты, 2-10 жеміс жапырақшадан тұрады. Үстіңгі жатын, екі немесе көп ұялы, көптеген тұқым бүрлері болады, аналық мойны ұзын, аналық аузы екіге айрылған. Гүл формуласы:
*Са(5-10) Со(5-10) А5-10 G(2-10)
Жемісі – қызыл немесе сары түсті етті шырынды жидек.
===== Лалагүл тұқымдастары =====
Лалагүл тұқымдастары – біржылдық, екіжылдық, көпжылдық шөптесін даражарнақты өсімдіктер. Бұл тұқымдас өсімдіктердің ішінде эндемді түрлері және туыстары көп, үлкен тұқымдас, барлық континенттерде кездеседі, әдемі гүлдейтін өсімдіктер. Қазақстанда 21 туысы белгілі. Дәм татымдық зат есебінде пияз, сарымсақ, қояншөп тамаққа пайдаланылады. Медицинада дәрі-дәрмек алуда алоэ, інжугүлдің мәні өте зор. әсемдік үшін лалагүл, қызғалдақ, сүмбіл, т.б. қолдан өсіріледі. Кейбір түрлері бөлмеде өсіріледі (мысалы, аспидистра, аспарагус, кірпі шөп, амариллис, т.б.).
Лалагүл тұқымдастарының жапырақтары тамырға жақын жерден шығады, қатарлас (параллель) және доға жүйкелі болады. Жапырақ тақтасы тегіс жиекті немесе тіс-тісті болып келеді, бәрінде де тамырсабақтары және пиязшығы болады. Қоңырау тәрізді гүлдері ірі, ашық түсті, қос жынысты, актиноморфты, сирек зигоморфты. Гүлдері шашақгүл, сыпыртқыгүл және шатырша гүл шоғырларын құрайды, кейде бір ғана гүл болады. Гүл жапырағы екі қатар шеңбер бойына орналасқан, бірікпеген, сирек біріккен 6 күлтесі бар, тостағаншасы кейде болмайды. Андроцейі 6 аталықтан, екі шеңбер бойына орналасады, гинецейі 3 аналықтан, үш ұялы, үстіңгі жатын. Жемісі қауашақ кейде жидек болып келеді, тұқымы эндоспермді.
Лалагүл өсімдіктерінің пиязшығы түрі өзгерген өркен болып саналады. Оның түбіртегі түрі өзгерген сабақ болса, етженді қабықшалары шығу тегі жағынан жапырақ. Түбіртектің төменгі төменгі жағынан жер астына тамыр шығады, ал жоғарғы жағы дөңестеу болып келеді де, одан тармақтанбайтын біржылдық өркенін жер бетіне шығарады.
Пиязшығы жер бетіне сабағының шығуынан бұрын жетіле бастайды. Бұл кезде пиязшықта өткен күздегі жаңа бүршік әрі қарай дамиды және қабықшалары қалыптасады. Осыдан кейін ғана жапырақтар мен сабақ шығады. Жаз бойы пиязшықтың қабықшалары қоректік заттар жинақтайды. Гүлдеп бітіп тұқым бергеннен кейін лалагүлдің жер үстіндегі сабақтарымен жапырақтары өледі де, пиязшығы қыста тыныштық күйге көшеді.
Лалагүлді тұқымы арқылы және вегетативтік әдіспен көбейтуге болады, сонымен қатар пиязшықтарының қабықшалары арқылы көбейе алады. Ол үшін ересек пиязшықтың сыртқы қабықшаларын бөліп алып, оның үштен екі бөлімін тазартылған дымқыл құмға отырғызады.
Лалагүл тұқымдасына мысал ретінде май інжугүлін – Convallaria majalis алып қарастырамыз. Биіктігі 20-30 см болатын тамырсабақты өсімдік. Сабағының төменгі жағында ақшыл-қызғылт түсті қабыршақты қынапты жапырақтары болады. Мұндай жапырақтары бірінің қойнауынан бірі өсіп шығады. Жапырақ тақтасының пішіні ұзынша-эллипс тәрізді ұшы сүйірлеу болып келеді.
Гүлшоғыры – шашақ гүл. Гүлсерігі жай, күлтежапырақшалы, түсі ақ, біріккен, алты тісшелі. Аталығы алтау (3+3). Гинецейі синкарпты, үстіңгі жатын, үш ұялы, аналық мойны қысқа, аналық аузы үш бұрышты болады.
Гүл формуласы: <math>~P(3+3) A3+3 G(3)</math>
Жемісі – жидек.
===== Қияқ гүлділер тұқымдасы (Cyperaceae) =====
Қияқ гүлділер – көпжылдық шөптесін, сирек ұзын немесе қысқа тамырсабақты біржылдық өсімдіктер. Сабағы үш қырлы, сирек – цилиндрлі, іші паренхималы ұлпаға ьолы болады, буын және буынаралықтары нашар жетілген. Жапырақтары сабағының үш жағында да өседі, пішіні жіңішке ланцет тәрізді болып, шеттері төмен қарай иілген болып келеді. Тілшесі болмайды, кейбір түрлерінде қабыршақ түрінде кездеседі. Бұтақтануы бүйірлі-түптенеді. Бүйірлі горизонталь өркендерінен тамырсабақтары қалыптасады.
Гүлшоғыры – жай масақ немесе күрделі, көптеген гүлдерден тұрады, сирек масағында бір гүлі болады. Жай және күрделі масақтары сыпыртқы, шатырша, жұмыргүл гүл шоғырына топтанады.
Гүлдері ұсақ, түссіз. Гүл серігі болмайды, олардың орнына үлпектері немесе түктері болады. Андроцейі бір шеңберлі, үш аталықтан тұрады. Гинецейі екі немесе үш жеміс жапырақшасынан тұрады. Үстіңгі жатын, бір ұялы, бір тұқым бүрі болады. Аналық мойнында екі немесе үш жіп тәрізді ұзын аналық мрйны болады.
Гүлдері қос жынысты немесе дара жынысты болып келеді. Дара жынысты түрлерінде (қияқөлеңде) көбіне бір үйлі болады да, сирек екі үйлі болады. Бір үйлі түрлерінде гүл шоғырлары қос жынысты себебі гүл шоғрының бір бөлігінде аналық гүлдер, екінші бөлігінде аталық гүлдер өседі. Қияқөлеңнің аналық гүлдерінде гүл қабыршақтарынан басқа гүл қапшықтары болады, олар екі гүл жапырақтарының бірігіп өсуінен түзіледі. Бұлардың жемістері осы қапшықтың ішінде болады. Қияқгүлділер тұқымдас өсімдіктердің жемісі – үшбұрышты, шар тәрізді немесе қабысқан жаңғақ. Тұқымы эндоспермді, ұрықты қоршап жатады.
Мысал ретінде қынапты ұлпабасты – Eriophorum vaginatum (пушица влагалищная) алып қарастырамыз. Көп жылдық шөптесін өсімдік. Сабағының биіктігі 30-100см, көп, тік, аз үшқырлы, түбінде қынапты қоңыр түсті жіңішке жапырақтары өсіп тұрады. Сабақ жапырақтары екі-үш, олар редукцияланған ұлпа түрінде болады.
Гүлшоғыры – масақ, жеміс пайда болғанда шар пішінді болады. Гүлдері ақ ұлпа түрінде өседі. Аталығы үшеу, ұзын тозаңқабы болады. Аналығы біреу, бір ұялы, үстіңгі жатын, аналығының мойны ұзын, аналық аузы жіп тәрізді келеді.
Гүл формуласы: *Ppap A3 G(3)
Жемісі – үшбұрышты жаңғақ.
== Дереккөздер==
| |||