|
[[Гүл]]ді өсімдіктерді [[даражарнақтылар]] класы және [[қосжарнақтылар]] класы деп екіге бөледі. Өсімдіктің қай класқа жататынын оның ұрығының, тұқым жарнағының санына қарай анықтайды. Бірқатар өсімдіктердің жапырақтарының жүйкеленуі мен пішіні, тамыр жүйесінің типтері де негізгі белгілерге жатады.
=== Қосжарнақтылар немесе Магнолиописидтер класы (Dicotyledoneae (''[[Magnoliopsida]]'', немесе ''[[Dicotyledones]]'')) ===
Тұқымында екі тұқым жарнағы болатын гүлді өсімдіктер қосжарнақтылар класына жатады. Гүлді өсімдік түрінің 75%-ы қосжарнақтылар болып есептеледі. Бұлар шөп, бұта, ағаш түрінде барлық жерлерде кездеседі. Қосжарнақтыларды ажыратуға болатын негізгі белгілер мыналар: олардың ұрығында 2 жарнақ болады. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы болып келеді. Жапырақ тақтасының пішіндері әр түрлі болуы мүмкін. Жапырақ жүйкелері қауырсынды немесе саусақ салалы болады. Күлтесі және [[тостағанша]] жапырақшасының саны - 5 немесе 4-тен. Көпшілігінде түзуші [[ұлпа]] - [[камбий]] болады. Егер өсімдік ұрығының жарнағы біреу болса, жапырағы параллель немесе доға тәрізді жүйкеленсе, [[шашақ тамыр]]лы болса, онда ол даражарнактылар класына жатады. [[Даражарнақтылар]] класына астық тұқымдастарының, қиякөлеңдердің, лалагүлділердің, т. б. тұқымдастары жатады. Өсімдіктерді олардың тек бір ғана белгісіне карап, қай класқа жататынын анықтау, көп ретте мүмкін бола бермейді. Мәселен, орманда өсетін шөптекті өсімдік қаракөздің жапырағы торлы жүйкеленеді, бірақ ұрығының тұқым жарнағы жалғыз болады. [[Қарғакөз]] - даражарнақты өсімдік. Жолжелкеннің жапырағы доға тәрізді жүйкеленеді, шашақ тамырлы, бірақ оны қосжарнақтылар класына жатқызады. Себебі ұрығының екі тұқым жарнағы болады.<ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0</ref><ref>Қазақ энциклопедиясы</ref>
Қосжарнақтылар класы 6 класс тармағына, 128 қатарға, 418 тұқымдасқа бөлінеді<ref name=Hamilton2006>{{Citation|last1=Hamilton|first1=Alan|last2=Hamilton|first2=Patrick|year=2006|title=Plant conservation : an ecosystem approach|pages=2|url=http://books.google.com/?id=P6m0OTheY8sC&printsec=frontcover#PPA2,M1|isbn=978-1-84407-083-1|publisher=Earthscan|location=L.}}.
Класс тармақтары:
* {{lang-la|Rosidae}}
* {{lang-la|Asteridae}}
==== Магнолиидтер класс тармағы (Magnoliidae) ====
===== Магнолиялар тұқымдасы (Magnoliaceae) =====
[[Магнолиялар]] тұқымдасы 14 туыс, 240 түрді біріктіреді. Басым түрде Солтүстік жарты шардың субтропикалық аудандарына тараған. Магнолилер Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия, Солтүстік Американың оңтүстік-шығысында, Орталық Америка және Вест-Индияда басым түрде кездеседі. Кейбір түрлері ғана Оңтүстік жартышарда кездеседі. Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азияда магнолиялардың көп түрі ғана емес, көптеген қарапайым туыстары мен түрлері шоқталған. Тек қана Азияда тұқымдастың манглиетия туысы кездеседі.
=== Дара жарнақтылар класы (''[[Liliopsida]]'', немесе''[[Monocotyledones]]'') ===
Тіршілік формалары – ағаш, көбіне өте ірі, кейде бұталар. Кейбір түрлерінің биіктігі 35-40 м., ал америкалық жауқазын ағашы (американское тюльпанное дерево) – 75 м. Жапырақтары кезекті, жай, қауырсын жүйелі, мәңгі жасыл немесе түсетін бөбе жапырақты. Магнолиялардың гүлдері ірі, (ірі жапырақты магнолияның гүлінің диаметрі 32-46 см жетеді), ашық, ациклді немесе спироциклді, қосжынысты немесе кей жағдайда біржынысты, энтомофильді, жалғыздан. Магнолиялардың кейбір азиаттық түрлерінің гүлдері ерте көктемде жапырақ түзгенге дейін ашылады (ақпанда), басқалары жапырақ түзгенге немесе жапырақ жарғаннан кейін гүлдейді. Ерте гүлдейтін азиат түрлері бақша өсіретіндерді қызықтырады. Өкілдері: Жауқазын ағашы (тюльпанное дерево-Liriodendron tulipifera), азиаттық түрлері – аромадендрон (аромадендрон поникающий-Aromadendron nutans), сингапур талаумасы (татаума сингапурская-Talauma singapurensis), солтүстік америкалық вирджинский магнолиясы (североамериканская магнолия вирджинская-Magnolia virginiana).
Дара жарнақтылар класына 5 класс тармағы, 37 қатар, 125 тұқымдас, 3000-нан астам тек және 59 000-дай өсімдік түрлері жатады<ref>http://cmsdata.iucn.org/downloads/2008rl_stats_tables_all.xls</ref>.
Класс тармақтары:
==== Көкнәр гүлділер қатары (Papaverales) ====
* {{lang-la|Alismatidae}}
===== Көкнәр тұқымдасы (Papaveraceae) =====
* {{lang-la|Liliidae}}
[[Көкнәр тұқымдасы]] 26 туыс, 250 түрді біріктіреді. Тұқымдастың өкілдері қоңыржай және субтропикалық аудандарда негізінен Солтүстік жартышарда тараған. Қазақстанда 8 туысы, 40 түрі кездеседі. Басым түрде бір- және көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Құрамында ақ, сары, тоқ сары түсті латекс (млечный сок-өзек шырыны) болады. Жапырақтары кезекті, кейде супротивті, жай, аздап немесе көптеп тілімделген, бөбе жапырақсыз. Гүлдері әртүрлі типті жалғыздан немесе жоғарғы гүл шоғырында, жиі ірі және ашық түсті, актиноморфты, кейде дұрыс емес, қосжынысты, гүл қоршауы қосарлы, тостағаншасы екі мүшелі, гүл жарғанда түседі, күлтесі 4, кейде 6 күлте жапырақты екі шеңберде орналасқан, аталығы көп, гинецейі паракарпты, 2-16 жемісжапырақтан, аналық аузы отырықты. Көкнәрлер негіщ\зінен насекомдармен тозаңданады. Жемісі – паракарпты қорпша, жақтаулары немесе жоғарғы бөлігіндегі саңылаулары арқылы ашылады. Тұқымдары сансыз көптеген, ұсақ, кішкентай ұрығы және өте майлы эндоспермді.
* {{lang-la|Commelinidae}}
Өкілдері: көкнәр-мак, сүйелшөп-чистотел, боккония, маклея. Көкнәрлердің құрамында алколоидтар болады. Олардың ішінде тамақтық, дәрілік және әсемдік өсімдіктері бар.
* {{lang-la|Arecidae}}
Қазақстанның Қызыл кітабына жұқа көкнәр (Papaver tenellum) – сирек түр, эндемді, тек Шығыс және Орталық-Қазақстан бөліктерінде ғана кездеседі.
* {{lang-la|Zingiberidae}}
===== Раушангүлділер тұқымдасы (Rosaceae) =====
Тұқымдас 100 туыс, 3000-3350 түрді біріктіреді. ТМД-да 1200 түрден кем емес түр, 57 туысқа жатады. Қазақстанда – 36 туыс. 197 түр кездеседі. Сонымен қатар, ТМД елдерінде көптеген түрлері шет ел флорасынан интродуцияланған. Тұқымдасты гүлдерінің және жемісінің құрылысына қарай төрт тұқымдас тармағына бөледі: тобылғылар (спирейные-Spiraeoideae), раушандар (розовые-Rosoideae), алмалар (яблоневые-Maloideae) және қара өріктер (сливовые-Prunoideae). Тұқымдастың өкілдері жер шарының барлық жеріне, бірақ кейбір түрлерінің әртүрлері Солтүстік жартышардың қоңыржай климатты аймақтарында байқалған. Раушангүлділердің ішінен мәңгі жасыл және жапырақ түсіретін ағаш және бұталар, жартылай бұталар және шөптесін түрлері белгілі. Жапырақтары кезекті, кейде супротивті, жай немесе күрделі, бөбе жапырақты. Гүл шоғырлары цимозды немесе ботрикалық, соңғы жағдайда гүл шоғыры шашақ (кисть) түрінде. Гүлдері дұрыс, қосжынысты, жиі өте ірі, көптеген раушандардың декоративтік бағасын анықтайды. Гүл қоршауы қосарлы, тостағаншасы 5, кейде 4 кіріккен тостағанша жапырақтан, кейде тостағанша астымен қаматамасыз етілген. Күлтелерінің де саны 5 немесе 4, еркін, аталығына бекінген тәрізді, гипантийдің шетіне – раушандардың гүлдерінің ерекше бір бөлігі, тостағанша жапырақтардың негіздерінің, күлтелер және аталықтардың гүл негізінің ұлпаларымен біріккенінен пайда болған. Гипантийдің пішіні әртүрлі болуы мүмкін: тостағанша тәрізді, қоңырауша, тостаған. Итмұрындар түрлерінде гипантий тән, олар жеміс жасалуына қатысады.
===== Шатырша гүлділер тұқымдасы (Apiaceae) немесе (Umbelliferae) =====
70 туыс, 850 түрді біріктіреді. ТМД елдерінде 7 туысқа жататын аралиялардың 12 түрі өседі. Панакс туысы біздің елде женьшень деген атпен белгілі. Олардың басым көпшілігі тропикада және субтропикада, түрлердің әртүрлілігінің орталықтары – Үнді-Малайзия және тропикалық Америкада өседі. Қазақстанда мәдени түрлері ғана кездеседі.
Аралиялар – кішігірім ағаш немесе бұталар, сирек лианалар және көп жылдық шөптер. Жапырақтары көпшілігіне қынапты, кезекті, саусақ немесе қауырсынкүрделі. Олар түскен соң орнында жырық қалады. Шатырша гүлділер 300 туыс, 3 000 түрден тұрады. Жер бетінің барлық жерінде, бірақ көп бөлігі қоңыржай және субтропикалық облыстарда кездеседі. Қазақстанда – 79 туыс, 227 түр кездеседі. Көпжылдық, екі жылдық немесе бір жылдық шөптесін өсімдіктер, сирек бұталар. Сабағы мен тұқымының құрамында эфир майлары және шайыр жолдары бар секреторлы каналдары бар. Жапырақтары жай, бөбе жапырақсыз, қатты тілімделген, сирек бүтін, сағақтан шыққан қынабымен. Гүлдері ұсақ, дұрыс, қос немесе дара жынысты, дара күлтелі, дұрыс, қос үйлі, ботрикалық, жиі ірі гүл шоғырынан. Гүл шоғыры күрделі шатырша, сирек шоғырбас
Өкілдері: сәбіз (морковь). Жемісі – қостұқымша (вислоплодник). Тұқымы майлы эндоспермді және кішкентай ұрығымен. Шатыршалардың әртүрлі бөліктерінің құрамында эфир майлары, шайыр, кумарин, сапониндер, кейде алколоидтар болады.
===== Асқабақ тұқымдасы (Cucurbitaceae) =====
90 туыс, 700 түрді біріктіреді. ТМД елдерінде табиғи 29 және мәдениетті түрлерінен 5 туыс түрлері, Қазақстанда – 4 туыс, 6 түр өсіріледі. Асқабақтар ылғалды және қоңыржай құрғақ Азия, Африка және Американың тропикаларында өседі. Қоңыржай климатты елдерде шектеулі түр сандары кездеседі, олар асқабақ, қияр, қауын сорттарының түрлерімен белгілі.
Асқабақтар - өрмелегіш өсімдіктер, жапырақтары кезекті, жай, саусақ салалы жүйкеленген. Әрбір жапыраққа сол буыннан қарама-қарсы бұтақталған немесе бқұтақталмаған шығу тегі сабақ мұртшалары қандай да бір тіректі шырмала өседі.
Гүлдері актиноморфты, дара жынысты, бір үйлі, кейде қос үйлі. Гүл қоршауы қосарлы, бес мүшелі, тостағаншасы азды көпті кіріккен; күлтелері біріккенкүлте. Аталық гүлдерінде андроцейі 2 аталықтан, олардың 4-нің жібі жұбымен өседі. Аналық гүлде аталықтары редукцияланған. Гинецейі ценокарпты, 3 кіріккен жемісжапрақшадан түзілген. Түйіні төменгі, бір ұялы, үш қабырғала плаценталы. Тұқымбүрі көптеген. Бағаналары кіріккен, бірақ аналық аузы жемісжапрақшаларының санына тең.
Көптеген асқабақтардың құрамында әртүрлі физиологиялық әсері бар кукурбитацин заты болады. Тұқымдас жемісі тамаққа қолданылатын бақшада өсетін түрлерімен бағалы. Өкілдері: қарбыз, қауын, асқабақ, люффа. Көкөністік өкілі – қияр
===== Ерін гүлділер немесе Ламиидтер класс тармағы (Lamiidae) =====
Жоғары маманданған ағаштар, бұталар, жартылай бұталар мен жай, көбіне супротивті жапырақты бөбе жапырақсыз шөптесін өсімдіктер. Гүлдері күлтелерінің кірігуімен түтіктігүл жасау бағытына жүрген. Гүлдерінің эволюциясы насекомдармен тозаңдануға бейімделіге, актиноморфты гүлдерінің тез зигоморфтыға (қосерінді) ауысуына жүрген. Аналығы екі жемісжапрақшадан, түйіні жоғарғы. Ламиидтер – 52 тұқымдасты біріктіретін ірі класс тармағы болып табылады. Шығу тегі жағынан археялық раушандармен байланысты.
===== Алқа тұқымдасы (Solanaceae) =====
Шөптесін өсімдіктер, жартылай бұта (кейде өрмелегіш), ал тропикада кішігірім ағаш. Алқалардың жапырақтары жай, бүтін немесе тілімделген, бөбе жапырағы жоқ, негізінен кезекші. Гүлшоғыры цимозды, көптеген жағдайда бұйрагүл. Гүлдері дұрыс немесе зигоморфты. Тостағаншасы, күлтесі және аталығы 5 мүшелі. Аталықтары күлтежапырақшаның арасында орналасады. Гинецей 2 жемісжапырақшадан тұрады. Жоғарғы түйін, 2 ұялы, кейде қосарлы 4-5 ұялы, әрбір ұяда бірнеше тұқымбүр орналасқан. Бағаны1-еу, жай, 2 бөлікті аналық ауызынан тұрады. Жемісі - жидек, қорапша.
Алқа тұқымдасы шамамен 2300 түрді біріктіреді. Әлемнің тропикалық облыстарында және Орталық, Оңтүстік Америкада тараған. Алқалылардың құрамыда алкалоидтар болғандықтан, олардың көбі улы өсімдіктер.
Алқа туысы (Solanum). Біздің елімізде жабайы түрде қара алқа(Solanum nigrum) кездеседі. Бір жылдық ақ гүлді және қара жидекті өсімдік, сладко-горький паслен (Solanum dulkamara) - жартылай бұта , жемісі қар көк, қызыыл түсті және әртүрлі. Олардың барлығының ешқандай да практикалық маңызы жоқ, бірақта қара алқаның жемісін жеуге болады деп есептейді. Ауылшаруашылығында өте маңызды орын алатын Solanum туысының өкілі картофель, бұл өте үлкен түр( 150 түрді біріктіреді.).Олардың барлығы да жерасты түрі өзгерген (сабақ) өркен. Столоны немесе түйін, Solanum туысының көптеген түрлері оңтүстік және орталық Америкаға, сонымен қатар оңтүстік АҚШ-қа тараған. Картофельдің Отаны оңтүстік Американың Тынық мұхит жағалаулары мен Анд системасымен байланысты. Қазіргі мәдени картофельдің отаны болып – Чили саналады. Картофельдің бағалануы түйінінің құрамындағы өте көп мөлшердегі крахмалға ьайланысты. Одан басқа да адам организмінде қажетті, құрамында жоғары мөлшерде амин қышқылы бар белокқа бай. Сонымен қатар түйінінде витаминдер байқалады.
Адам организміне зиянды, өсіп келе жатқан өскінінде, жемісінде және жасылдау түйінінде глюкоалкалоид соланин болады. Сондықтан оны тамаққа пайдалануға болмайды. Кәдімгі картофельдің түйінінде соланиннің болуы аз мөлшерде, сондықтан пісірген кезде жойылып кетеді. 2000 түрлі мәдени сорттары: тамақтық, азықтық, техникалық түрлері шығарылды. 200 шақты әртүрлі тағамдар әзірленеді. Картопты өндірістік өңдеу барысында крахмал, декстрин, спирт және синтетикалық каучук алынады. Картофельді түйіннен өсіреді. Совет ғалымдары Н.ИВавилов, С.М.Букасов, С.В.Юзепчуктің еңбектері оңтүстік Америкада өсетін көптеген жабайы түрлерінен селекция арқылы суыққа төзімді, фитофторға төзімді және ракқа төзімді. Жақсы тамақтық дәмі бар картофель сорттарын шығаруға мүмкіндік береді.
Алқа (Solanum) алқа тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық шөптесін өсімдіктер.Орман алқабыда, қалың шөп арасында, өзен-көл жағалауында, бұлақ маңында өседі. Оның Қазақстанда ащы алқа, түксіз алқа, картоп, баклажан, парсы алқасы, қара алқа сияқты түрлері бар. Жемісі – жидек. Жемісі мен сабағы, жапырағы улы болады. Қара алқаның жемісін тамаққа пайдаланады.
Solanum туысына Индиядан тараған баклажан жатады. Алқа тұқымдасына жататын қызанақ (Lucopersicum) туысы жатады, оған мәдени помидор сорттары кіреді. Томаттардың шыққан жері Перу және оған жақын елдер. Жемісінде қант оганикалық қышқылдар, белок, витамин болады. Послен жемісі цинготқа қарсы жақсы әсер етеді.
Қызыл немесе (стручковый) лазы бұрыш (Capsicum annium) тропикалық Америкадан тараған. Әртүрлі сорттары бар. Қызыл бұрыштың жемісі мәдени жемістердің ішінен құрамы витаминге бай болған 1-орын алады.
==== Қызылқұлақ туысы (Physalis)====
Белладонка немесе красавка – жемісі және жидегі жеуге жарайды, өте маңызды дәрілік өсімдік, жабайы түрінде Кавказда, Қырымда, Карпата кездеседі.
Итжидектің барлық бөліктері улы. Балалардың шиеге ұқсаған жемісін жеп уланған жаңдайлары белгілі. Итжидектің құрамында атропин алкалоиды бар. Ол спазмға қарсы және ауруды басатын қасиеті бар болғандықтан медицина практикасында қолданылады.
Белена черная, меңдуана(Hyascyamus niger) – екі жылдық өсімдік, тұрмыс маңында, жол жиегінде, кейде арам сояу немесе егістік қалдықтарында өседі. Өте улы өсімдік. Дурман – сасық меңдуана. Ол да улы. Жемісі – жұмыртқа тәрізді немесе шар тәрізді қорапша, ірі, мықты (шиппен) қылмен және 4 жақтау арқылы ашылады. Род табак (Nicotiana) – темекі туысы,50-70 түрі бар, Солтүстік Америкада кеңінен тараған. Нағыз темекінің практикалық маңызы зор, мохорка және иісті темекі (душистый табак). Темекінің құрамында улы алкалоид – никотин болады, сондықтан темекі алғашқы шеккен кезде жоғарғы тыныс алу жолдарын қоздырады да, содан кейіннен адамның нерв системасына қатты әсер еткен. Зиянды насекомдар мен кенелерге қарсы никотинді қолданады. Никотинді тотықтыра отырып никотин қышқылын алады, ол витамин PP-нің құрмына енеді. Бұл адам организмінде жетіспейтін болса пеллагра деген ауруға шалдығады. Махорканың жапырағын лимон қышқылын алуда пайдаланады. Иісті темекіні әсемдік өсімдк ретінде өсіреді.
==== Астеридтер класс тармағы (Asteridae) ====
|
