|
* {{lang-la|Zingiberidae}}
==== Астеридтер класс тармағы (Asteridae) ====
Қосжарнақты өсімдіктердің бір тұқымдасына жататын күрделігүлділердің жер жүзінде 1300 туысқа бірігетін 25 мыңнан астам түрі бар, оның 140 туысы, 700-дей түрі Қазақстанда өседі. Қоңыржай аймақта-шөптесін өсімдік, шала бұта түрінде тропикті-шырмауық, бұта, кейбір түрлері ағаш түрінде өсетін бір екі немесе көп жылдық өсімдік. Жапырақтары әдетте кезектесіп, кейде қарама-қарсы орналасқан, пішіні әр түрлі. Ұсақ гүлдері себет гүл шоғына топтанған. Бірнеше гүл шоғына топтанған. Бірнеше гүлі бір гүл тәрізді жұмырлана топтанған түрі де кездеседі. Гүлі қос не дара жынысты, жыныссыз түрі де болады. Тостағаншасы жойылып кеткен немесе айдарша тәрізді. Күлтесі біріккен, осыған орай гүлі түтік тәрізді, қос ерінді. Аталығы 5, аналығы 1, жемісі тұқымша, эндосперімсіз.
Бұлардың жапырақтары өркен бойына әдетте кезектесіп, кейде қарама-қарсы орналасқан, пішіндері де әр түрлі, бөбе жапырақшасы болмайды, ұсақ гүлдері себет гүлшоғырына топтанады. Майда гүлі өте көп, бір гүл тәрізді жұмырлана топтанған түрі де кездеседі. Мысалы: оны бақбақтан байқауға болады.
Гүлі көпшілігінде қос жынысты, кейде сирек те болса да жынысты, тіпті жыныссыз түрлері де болады. Олардың тостағаншасы жойылып кеткен немесе жетілмей қалған, немесе айдаршалы немесе оның орнында қауырсын тәрізді түкшелі желайдары болады, кейде мүлде болмайды. Күрделі гүлділердің күлтесі біріккен, гүлі түтік, тәрізді, 5 күлтежапырақшадан құралады. Аталығы 5, аналығы 1, жемісі тұқымша (эндосперімсіз). Күрделігүлділердің тұқымшалары ұшпа жемісті болып келеді де жел арқылы таралады.
Күрделігүлділердің гүлі бірнеше түрге бөлінеді: тілше гүл, түтікше гүл, шұқырақ тәрізді гүл, аралас гүл, т.б. Кейде гүлшоғырындағы барлық гүлдер тіл тәрізді (бақбақ) немесе барлық гүлдер түтік тәрізді (қызғылт қалуен) болады. Кейбір күрделігүлділер себеттерінің ортасында түтік тәрізді гүлдер, ал шеттерінде тіл тәрізді (түймедағы) немесе шұқырша (воронка) тәрізді (ботакөз, кекіре) гүлдер болады. Сөйтіп бір себет гүлде екі түрлі гүл болуы мүмкін. Тіршілік еткен ортасына сәйкес күрделігүлділердің бірсыпырасы ерте көктемде, бір сыпырасы суық күзде де гүлдей береді. Күрделігүлділердің шаруашылық маңызы өте зор. Бұл тұқымдастардың бірсыпырасы мәдени өсімдіктер болса, көптеген түрлері жер талғамай өсе беретін жабайы өсімдіктер. Кейбір күрделігүлділер, мәселен көксағыз, таусағыз каучукты өнімдер алу үшін өсіріледі. Бұл өсімдіктің табиғаттағы қорының азая басталуына байланысты оны қорғауға алу қажеттігі туа бастады. Түймедағы, дәрмене, андыз, бақпақ, шашыратқы, ошаған, күндақ, шәйшөп, т.б. өсімдіктер дәрі-дәрмек заттарын алуға пайдаланылады. Бірсыпыра күрделігүлділер сәндік үшін өсіріледі.
===== Астралар немесе Күрделі гүлділер тұқымдасы (Asteraceae, Compositae) =====
|
