Гүлді өсімдіктер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
99-жол:
 
 
 
===== Астралар немесе Күрделі гүлділер тұқымдасы (Asteraceae, Compositae) =====
Жабық тұқымдылардың ішінде күрделі гүлділер ең ірі тұқымдас және жалпы өсімдіктердің арасындағы ең ірі тұқымдас болып табылады. 1000 туыс, шамамен 20000 түрді біріктіреді. ТМД-ның флорасында 2400 түрі белгілі. Күрделі гүлділер тұқымдасы (Asteraleсae, Compositae) - бір ғана, өте ірі тұқымдас күрделігүлділер жатады. Негізінен-шөптесін өсімдіктер, көбіне көпжылдық, кейде бір жылдық, жартылай бұта, бұта және кейде кішігірім ағаш. Сонымен қатар өрмелегіш және суккулентті өсімдіктер. Жапырақтары жай, бөбежапырағы жоқ, жапырақ алақаны бүтін немесе тілімделген. Жапырақтарының орналасуы көбіне әрқашанда кезекті. Көпшілік өсімдіктердің вегативтік органдарында (смоляные ходы)-шайыр өзегі болады, инулин түзу тән. Гүлшоғыры әрқашанда корзинка-зембілгүл. Бұл өз қатарында күрделігүл шоғырына әртүрлі құрылысты және әрқалай болып жиналған. Зембілгүлдің негізін сабақтан шыққан ось жасайды. Осьтің төменгі бөлігіндегі гүлшоғырының өсі бір-бірімен жақындайды да қоршай орналасып, орам жапырақшаларын жасайды. Олардың түстері жасыл немесе керісінше түсі және құрылысы жағынан ерекше болады. Зембілгүлдің үсті түкпен немесе трихомадан (қапталған) тұрады, және кішкене ойықтардан, кейде тор немесе ұя тәрізді гүлдің бекіну орыны болып табылады. Кейбір жағдайларда гүлдер гүлтабанының редукцияға ұшыраған төбешіктерінде орналасады. Бір (корзинкада) зембілгүлде гүлдің саны өте көп болуы мүмкін (ірі күнбағыстың зембілгүлінде-мың) немесе керісінше, шектеулі (мыңжапырақтың зембілгүлінде). Күрделігүлділердің гүлдері қосжынысты, бірақ аналық, аталық, тіпті жыныссыз да болады.
 
Гинецейі бір ұялы, екі жемісжапырақшасынан жасалған, бір тұқымбүрі бар. Бағаны біреу, оның негізінде шірнелік диск орналасқан. Бағанның жоғарғы жағы әрқашанда екі бөлікті. Бағанның ішкі жағында тозаң қабылдайтын (сосочки) емізіктер, ал сыртқы (беті) жағынан олар толық немесе жоғарғы бөлігі ғана шашақталған түктер-(выметающие волоски) мен жабылған. Шашақталған түктердің орналасуы, жиілігі және ұзындығы әртүрлі, кейде олардың болмауы да мүмкін. Андроцейі 5 мүшелі, түтік күлтесіне жабысқан аталық жібі бос (кейде ғана бір-бірімен бірігіп кетеді). Тозаңқабы керісінше бір-бірімен түтікшеге байланысып, ішіне қарай ашылады. Желменен тозаңдануға өтуіне байланысты, тозаңқабы бос.
 
Күрделігүлділердің күлтелерінің жалпы бейнесі-күлтежапырақтарының бірігіп кетуі және 5 мүшелілігі. Күрделігүлділердің күлтесі актиноморфты сияқты басталған, сондықтан жеке, жай формасын түтікше деп есептеуге болады және жетілген жағдайда да актиноморфтылығы сақталады. Экзотикалық күрделігүлділердің күлтелері зигоморфты болады және жоғарғы екі мүшелі екі ерінді формаларында да кездеседі. 1-ерінді күлтенің пайда болуы жиі байқалады, түтікшеден 1 тілше шығады, оның шеттері 5 тісшеден тұрады, өйткені 5 күлтежапырақтарынан жасалған, осындай күлтені тілше деп атайды. Күлте түйіннің жоғарғы төбесіне орналасқан, оның төменгі бөлігі түтікше бағаны және шірнелікті қоршай орналасқан.
 
Күрделігүлділердің тостағаншалары әртүрлі, бірақ ешқашанда жапырақтәрізді тостағаншалар кездеспейді, 5 мүшелі болады. Түйіннің жоғарғы бөлігінде өте жиі көптеген қыл (щетинки) және түктер дамыған. Бірақ бұлардың тостағаншажапырақшамен биологиялық байланысы жоқ. Тостағаншажапырақшалары көптеген түрөзгерістерге ие болған, осы түрөзгерістердің жиынтығын (хохолок-айдар) деп атайды. Оның биологиялық маңызы болып жемістің таралуына әсер етуі болып табылады.
 
Жалпы сағақта ұсақгүлдердің жиі орналасуы, гүлдердің көптеген гүлшоғырынан тұруы зембілгүлді тозаңдатқыш-насекомдарға аян етеді. Соған байланысты күрделігүлділердің әрбір зембілгүліндегі ортаңғы гүлдері актиноморфты және шеткі ірі тостағаншалы зигоморфты болуының салдарынан зембілгүл ашылу кезінде диаметрі біршама ұлғаяды, үлкейеді. Біздің күрделігүлділердің шеткі гүлдері жалғантілшелі болады: ромашка (Matricaria)-түймедағы, василек-Centaurea-гүлкекіре. Кейбіреулерінің шеткі гүлдерінің түсі ортаңғы гүлдерінің түстерімен бірдей болады. Девасиль-андыз (қараандыз), басқасында шеткі гүлдері ақ, ал ортаңғысы сары нивяник-егінек, раушангүлділер пиеретрум-кесте жусан. Бұндай түстердің әртүрлілігі насекомдарды одан ары қызықтырады.
 
Кейбір күрделігүлділердің шеткігүлдері жыныссыз болады: андроцейі де, гинейцейі де жоқ болады. Енді бір жағдайда андроцейі ғана дамымайды, ондай жағдайда шеткі гүлдер тек аналықты болады. Нивяник-егінек, подсолнечник-күнбағыс.
 
Зембілгүлдің гүлдерінің біржынысты болуы өте сирек кездеседі. Мысалы: мать-и-мачеха-өгейшөпте зембілгүлдің ортаңғы гүлдері түйін мен тұқымбүрдің жетілмеуіне байланысты физиологиялық жағынан аталықты, зембілгүлдің шетінде аналықты гүлдер орналасқан. Сирек жағдайда қосүйлілік байқалады.
 
Күрделігүлділердің жемісі-семянка-дәнек (қауызды жемісқабы бар бірұялы, қақырамайтын құрғақ жеміс). Жемісінің таралуы жел, жануарлар, кейде ғана су арқылы. Жел арқылы таралуы жемісінің жеңіл және ұсақ болуына байланысты. Сонымен қатар оларда хохолок-оның шоқтары желмен ұшуға ыңғайлы қалыпты қабылдайды. Кейде бірімен-бірі жабысып бүтін қабат құрайды. Бақбақ және (казлабородник) желкекте (холокок) парашют тәрізді қалыпқа келіп, аналық особьтан жемістің ажырауына көмек жасайды. Сирек жағдайда жабындық жапырақтар ұшу аппаратын жасайды. Кейбір түрлерінде жел арқылы тарауға байланысты айдарша (холокок) түрі өзгерген қылға айналады. Мысалы: череда-итошағанның жемісің қатты өскіндермен қапталған 2 қылы бар. Күрделі гүлділер тұқымдасын 2 ірі тұқымдас тармағына бөледі: түтікгүлділер-Трубкоцветные и тілшегүлділер-Язычноцветные.
 
Кептірілген және үгітілген долмат түймедағының (долматская ромашка) жұмыргүлінен алынған (головка) пиретрум деген атпен белгілі препаратты инсектицидті зат ретінде қолданылады. Біздің елімізде бұл препаратты кавказ және персид түймедағынан алады. Ол өсімдіктер бізде өсіріледі.
 
Күрделігүлділердің көптеген түрлері әсемдік өсімдік ретінде кеңінен белгілі: маргаритка-дәстүргүл, ногаток-қырмызгүл, георгины-нарғызгүл, астры-қашқаргүл, рудбекии-алтынашар, бархатцев-бархытшәй, бессмертники-салаубас. Әсемдік өсімдіктерге бөлме және оранжерея хризантемалары-бақытгүл, эделбвейсы-еңлік гүл жатады.
 
Күрделігүлділердің көптүрлері-арамшөптер. Ең зиянды түрлері-бодяк сары қалуен, немесе розовый осот, ойраншөп, қалуен, гүлкекіре, түйетікендер. Олар көптеген мөлшерде тұқым шашады және тұқымы желмен тарауға (айдарша-хохолок) арқылы бейімделген.
 
Арамшөп ретінде синий василек гүлкекіре-қыстайтын 1 жылдық, көбіне қыстық өсімдіктердің арасында өседі. Жартылай тұқымы егістікте шашылады, жартылай егістің ішіне түседі де егетін кезде егістік материалды тазалау өте қиынға түседі. Адам тамаққа пайдалану үшін осындай үлкен тұқымдастың біраз өсімдіктерін ғана өсіреді. Олардың негізгілері-күнбағыс және жералмұрт немесе топинамбур. Бірақ күрделігүлділер тұқымдасының көпшілігі-бағалы сәндік өсімдіктер (георгина, хризантема, қашқаргүл). Бұл тұқымдастың құрамына көптеген дәрілік өсімдіктер (дәрілік түймедағы, дәрілік қырмызгүл, үштілімді итошаған) кіреді.
 
Өгейшөп - Қазақстанда 1 ғана түрі кездесетін күрделігүлділер тұқымдас, көпжылдық шөптекті өсімдік. Ерте көктемде көптеген шөптекті өсімдіктерден бұрын өгейшөп шығып, гүлдейді. Бір қызығы-өгейшөп жапырағын гүлдену соңынан жаяды. Ол-дәрілік өсімдік. Халықтық медицинада жапырағы, гүлі, сабағы әр түрлі дертке дәру ретінде пайдаланылады. Оның жапырағы қақырық түсіруге жиі қолданылады. Ауатамырдың қабынуына, сондай-ақ туберкулезді емдеуде де өгейшөп жапырағының маңызы зор.
 
Астра, қашқаргүл (Aster)-күрделі гүлділер тұқымдасына жататын бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Олар бау-бақшада, гүлзарларда, саябақтарда өсіріледі.
Қазақстанда алтай астрасы, кермек-жапырақты астрасы, попов астрасы, шөл дала астрасы, бурыл астрасы, талорман астрасы деген түрлері бар. Ең көп кездесетіні алтай астрасы (A.altaicus). Астралардың гүлдері түрлі түсті әсем болғандықтан, олар қолмен көптеп өсіріледі. Көп жағдайда өсімдіктен бөлініп шығатын әртүрлі заттар жиналатын қуыстары болады-сүт жолдары, схизогенді смола жолдары. Клеткаларында инулин жиналады. Тұқымдасқа тән белгілер мыналар: гүлшоғыры себет (корзинка), сырт қарағанда гүлге ұқсас. Кейде себеттер (корзинка) жиналып қалқанша (шиток) немесе сыпыртқы (метелка) түзеді.
 
===== Шамшаттар тұқымдасы (Fagaceae) =====