Алжир: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
шӨңдеу түйіні жоқ
ш clean up, removed: <!--Other languages--> using AWB
71-жол:
}}
 
'''Алжир''' ({{lang-ar|الجزائر}} ''аль-Джаза́ир''), толық атауы '''Алжир Халық Демократиялық Республикасы''' ({{lang-ar|الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية}} ''аль-Джумхури́я аль-Джазаири́я ад-Димукрати́я аш-Шааби́я'') — Солтүстік [[Африка]]дағы мемлекет. [[Жерорта теңізі]]нің батысында орналасқан. Батысында [[Марокко]]мен, Батыс [[Сахара]]мен, оңтүстігінде [[Нигерия]]мен, шығысында [[Ливия]] және [[Тунис]]пен шектеседі. Жері 2,42 млн. км<sup>2</sup>. Халқы 34,0 млн. адам (2008). Негізгі халқы — алжирліктер — 14,9 млн адам (барлық халықтың 98,4%-і). Халықтың 99%-ін мұсылман сунниттер құрайды. Мемлекеттік тілі — [[араб тілі]]. Ірі қалалары мен порттары: Алжир, [[Оран]], [[Константина]], [[Аннаба]], [[Беджана]]. Астанасы — Алжир қаласы 15 әкімшілік уәлаятқа бөлінеді.
 
== Табиғаты ==
77-жол:
 
== Климаты ==
Теңіз жағалауында субтропиктік [[климат]] қалыптасқан. Қаңтар айының орташа температурасы — 5-12<sup>0</sup>С, шілдеде — 25<sup>0</sup>С, орталығы мен оңтүстігінің шөлді өңірінде 35<sup>0</sup>С-қа жетеді. Жауын-шашын мөлшері оңтүстігінде 100-200 мм, солтүстігінде 500-1200 мм-ден аспайды.
 
== Тарихы ==
Алжир аймағында алғашқы адамдар бұдан 400-500 мың жыл бұрын өмір сүрген. Б.з.б. 12 ғасырда Алжир жерінде тұңғыш финикиялық қоныстар пайда болып, сауда, қала өмірі қалыптасқан. Олардың ең белгілі мемлекеті [[Карфаген]] б.з.б. 3 ғасырда Жерорта теңіз аймағында үстемдік орнату мақсатымен Риммен көп жылдарға созылған соғыстарда жеңіліске ұшырады. Сол кездерде Алжир жерінде тайпалық одақтар қалыптасқан (массилдер, мазазилдер т.б.). Олардың негізінде б.з.б. 3 ғасырдың ақырында Нумидия мемлекеті құрылды. Б.з.б. 46 жылы Нумидия Римге бағынышты болды. Б.з. 5 ғасырда Алжирді вандалдар басып алды. 6 ғасырда [[Византия]] үстемдігі орнады. 7 ғасырда бұл аймақ арабтардың қолына өтті. 14 ғасырдың ортасында Алжир Осман сұлтандарының қолына өтті. 1711 жылы жергілікті әскери-феодалдық топтар ел билігін өз қолдарына алу үшін күрес жүргізді. 18 ғасырда Алжир бірнеше иеліктерге ыдырап кетті. Соны пайдаланған Франция 1830 жылы Алжирді басып алды. [[Әмір Абду-л-Қадыр]] бастаған Алжир халқының отаршылдарға қарсы күресі 1881 жылға дейін созылды. 1-дүние жүзілік соғыс жылдарында ұлт-азаттық қозғалысы қайтадан өріс алды. Елде кәсіптік, саяси ұйымдар құрылды.
 
2-дүние жүзілік соғыстан кейінгі жылдары да елдің тәуелсіздігі үшін күрес тоқтамады. 1954 жылы наурызда Алжирде “Революциялық бірлік пен қимыл комитеті” құрылды. Ол сол жылдың ақырында “Алжир ұлт-азаттық майданы” ([[ҰАМ]]) болып жарияланып, 1 қарашада қарулы көтеріліс ұйымдастырды. ҰАМ-ды негізгі саяси, қоғамдық топтар, бұқара халық қолдады. Көтерілісті басу үшін Францияның 1 млн-ға жуық әскерлері елді мекендерді бақылауға алды.
 
8 жылға созылған соғыста 1,5 млн. адам қаза тапты, 2 млн. адам абақтыға қамалып, босқындар көбейді. Голль үкіметі 1959 жылы Алжирдің тәуелсіздігін мойындауға мәжбүр болғанымен 1962 жылдың көктеміне дейін соғысты жалғастырып келді. Ақырында 1962 жылы 18 наурызда соғысты тоқтату жөніндегі келісімге қол қойып, [[референдум]] арқылы Алжирдің өзін-өзі билеу мәселесін шешу, екі ел арасындағы экономика, мәдени байланыстарын дамыту туралы уағдаласты. Сол жылғы шілденің басында өткен референдум нәтижесінде ҰАМ саяси бюросын бастаған Бен Белла көпшілік дауысқа ие болды. 1962 жылы 5 шілдеде Алжир — Халықтық демократиялық республика болып жарияланды. Тәуелсіз Алжирде табиғи ресурстар өнеркәсіп, көлік және банктер национализацияланып, қысқа мерзімнің ішінде қазіргі заманғы индустрия негізі қаланды. 1965 ж. 19 маусымдағы әскери төңкеріс нәтижесінде өкімет Қорғаныс министрі Х. Бумедьен басқарған революция кеңес қолына өтті.
 
Әлеуметтік қиыншылықтармен бірге саяси жүйедегі бір партиялық тәртіп (ҰАМ-ның үстемдік етуі) қоғам өмірінде наразылық туғызды. 1989 жылы Жаңа конституция қабылданып, саяси ассоциациялар мен саяси партиялар қызметіне жол ашу туралы заң жарияланды. Тез арада көптеген партиялар өмірге келіп, олардың саны 60-тан асып кетті. 1992 жылдың басында президент [[Бенджедид|Ш.Бенджедид]] отставкаға кетті де, билік Жоғары мемлекеттік кеңеске өтті. 1994 жылы қаңтарда Кеңес [[Лавинь Зерваль]]ді ел президенті етіп тағайындады. Ол 1995 жылы 16 қарашада өткен президенттік сайлауда жеңіп шықты. Өкімет басшысы болып [[Ахмед Уяхья]] тағайындалды (1996, қаңтар). Алжирдің жаңа басшылығы күрделі ішкі саяси ахуал жағдайында елде тұрақты мемлекеттік институттарды қалыптастыруға бағытталған шаралар жүргізуде. 1989 жылы қабылданған конституцияда (1976 жылы Негізгі заңмен салыстырғанда) елде социализм орнату, партияның жетекші рөлі, мемлекеттік меншіктің басым дамуы жөніндегі баптар алынып тасталды. 1992 жылы Ислам құтқару партиясының жұмысына тиым салынып, террорлық әрекеттерге қарсы батыл шаралар іске асырылуда.
92-жол:
 
== Әдебиеті мен өнері ==
Алжир халқының әдебиеті араб, [[кабиль тілі|кабиль]], француз тілдерінде дамыған. Отаршылық қамытынан құтылуға ұмтылған халықтың өр рухына оның биік азаматтық [[пафос]]ы сәйкес келеді. Халық ақындары ([[маддах]]тар) азаттық үшін қарулы күреске үндеді (Абду-л-Қадыр, Саид Абдолла, Мұхаммед Белкаир т.б.). 20 ғасырдың басында араб мәдениетін жаңарту жолындағы қозғалыс басталды. Патриоттық [[лирика]] өрістеді. (Мұхаммед әл-Ид, Мұхаммед әл-Лакхани). Алжир халқының 50-60 жылдары поэзиясындағы жетекші тақырыбы ұлт-азаттық күресі (Әбу-ль-Касым Саадалла Муфди Закария). [[Проза]]да бұл әсіресе ат-Пахир Ваттар, Фадил Масуди әңгімелерінде айқын көрінді. Араб тілді Алжир әдебиетінде әңгіме жанрының негізін салған Ахмед Рида-Хуху араб тіліндегі алғашқы отандық романның да авторы болды (“Меккеден келген қыз”, 1947).
 
40 — 50 жылдары француз тілді Алжир әдебиеті дами бастады. [[Жан Амруш]], [[Аит Жафер]], [[Мұстафа Лашраф]] сияқты ақын, жазушылар өз шығармаларында ұлттық сананың оянуын бейнеледі. [[Мұхаммед Диб]]тің (“Алжир” трилогиясы), [[Мулуд Фераун]]ның (“Кедей баласы” романы), [[Мулуд Маммери]]дің (“Әділет ұйықтап жатқанда”), т.б. жазушылардың реалистік шығармалары жарық көрді. [[Әсия Жебар]], ]]Маргерит Гаос]] әйелдердің рухани жетілуін, сезім тәрбиесі мәселесін көтерді. Аңыз бен тарих, миф пен шындық [[Ясин Кәтеб]] туындыларында өзгеше үйлесім, өрнек тапты (“Жазалау шеңбері” драмалық тетралогиясы, “Неджма” романы). 60 — 90 жылдар әдебиетінде [[Мулуд Ашур]], [[Жамал Амрани]], [[Мұстафа Туми]], [[Набил Фарес]], [[Айша Лемсин]], [[Мұстаф Хашан]], [[Диб]], [[Хажы Әли]], [[Тидафи]] т.б. шығармалары көрнекті орын алады.
107-жол:
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
 
 
{{wikify}}
 
[[Санат:Алжир]]
 
<!--Other languages-->
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Алжир» бетінен алынған