Уикипедия

Тегеран: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш clean up, replaced: тенге → теңге (2) using AWB
46-жол:
|тығыздығы = 10 000
|шоғырлануы = 13 422 366 (Үлкен Тегеран)
|ұлттық құрамы = [[Парсылар|парсылар]], <br /> әзірбайжандар, <br /> мазендерандар, <br />күрдтер, <br />[[арабтар]], <br />[[армяндар]]
|конфессионалдық құрамы = [[Мұсылман|мұсылмандармұсылман]]дар (96%), <br /> [[Христиан діні|христиандар]], <br /> [[Бахаи|бахаиларбахаи]]лар, <br /> [[Иудаизм|иудеилер]], <br /> [[Зороастризм|зороастрийліктер]]
|этнохороним = ''Техрани́'' (жеке түрі), <br /> ''техраниа́н'' (көпше түрі)
|уақыт белдеуі = +3:30
62-жол:
|сайт тілі = en
}}
'''Тегеран''' ({{lang-fa|تهران}}&nbsp;— {{IPA|[tʰehˈɾɒ:n]}}, ауызша. {{IPA|[tʰehˈɾu:n]}}) — [[Иран]] елінің астанасы, [[Азия|Азиядағы]]дағы ең үлкен қалалардың бірі.<ref>[http://worldgeo.ru/lists/?id=6&loc=asia Крупнейшие города Азии]</ref> Қала маңайы (Үлкен Тегеран) тұрғындарын қосқанда Тегеран тұрғындарының саны ресми мәлімет бойынша 13 миллион, бейресми деректерде 16 миллион деп көрсетіледі.<ref>[http://bigpicture.ru/?p=12267 Современный Тегеран]</ref>. Әлем бойынша 21-орында.<ref>[[:ru:Список городов мира по численности населения|Список городов мира по численности населения]]</ref> Тегеран останының астанасы, мемлекеттің саяси, экономикалық, транспорттық, сауда-қаржы және [[мәдениет]] орталығы.
 
Тегеран Иранның солтүстігіндегі [[Эльбурс]] тауының етегінде, [[Каспий]] теңізінің оңтүстік жағалауынынан 90 км қашықтықта орналасқан. Қала батыстан шығысқа қарай тау жотасы бойымен 40-50 километрге созылады. Тегеранның солтүстік ауданы (Шәмиран) теңiз деңгейiнен 2000 метр биіктікте, ал оңтүстік қала маңайы (Рей, Сұлтанабат) Кавир тасты [[Шөл|шөлінешөл]]іне жақын.
 
Тегеран Иранның автомобиль, электроника, әскери қару-жарақ, [[жеңіл өнеркәсіп]], [[қант]], [[цемент]] және [[химия]] салаларының орталығы саналады.<ref>[http://www.iran.ru/rus/neft.php Iran news]</ref>. Сонымен қатар қала [[жиһаз]] және [[Кілем|кілеміменкілем]]імен де танымал. XX ғасырда елдің басқа аймақтарынан Тегеран қаласына жаппай көшу үрдісі орын алған. Жергілікті тұрғындар парсылар болғандықтан, Тегеран халқының 98%-ы [[Парсыпарсы тілі|парсы тілінде]]нде, қалған 2%-ы [[араб тілі]], [[әзірбайжан|Әзірбайжан тілі]], [[армян|армян тілі]], [[күрд|күрд тілінде]] сөйлейді.
 
== Этимологиясы ==
«Тегеран» ({{lang-fa|تهران}}) атауының шығу төркінінің бірнеше [[теория|теориясы]]сы бар.
 
Қаланың ресми сайтында атау «түп» (<big>ته</big>&nbsp;— ''тех'') және ескірген «баурай» (<big>ران</big>&nbsp;— ''ран'') сөздерінен шығады деп көрсетілген. Осылайша «Тегеран» تهران сөзін - ''техран'' - «көлбеудің табаны», яғни Тегеран&nbsp; - көлбеудің табанындағы қала деген тұсініктемені береді. Тегеран Тошал тауының оңтүстік табанында орналасқандықтан, бұл теория сенімді болып табылады.{{-1|<ref name="tehran-537">[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=537&language=en-US تاريخچه تهران]</ref>}}
81-жол:
=== Ежелгі Тегеран ===
[[Сурет:Khalvat-e-Karim Khani.jpg|left|thumb|250px|«[[Кәрім-хан]] түкпірі» («Халват-е Кәрім-хан» [[Голестан сарайы]], 1759&nbsp;г.]]
[[Қазба|Қазба жұмыстары]] қазіргі Тегеран жерінде алғашқы қоныстардың б.з.б. 6-мыңжылдықта болғанын көрсетеді. Тұрғындар елдің оңтүстігіндегі сор шөлдерден қашып, Эльбурс тау бөктеріне келіп қоныстанған. Алғашында қала Иранның ең ежелгі қалаларының бірі - Реяның солтүстік-батысынан бірнеше километр қашықтықта орналасқан [[Ауыл|ауыл]] болған. Сол кездегі Тегеранның басты экономикасын [[Ауыл шаруашылығы|ауыл шаруашылығы]] құрады, атап айтқанда [[Жеміс-жидек өсіру|жеміс-жидек өсіру]] кең етек алған.
 
Тегеранның саяси орталық ретінде биіктеуі 1228 жылы [[Моңғолдар|моңғолдардыңмоңғолдар]]дың Рейді қиратуымен байланысты. Ойрандалған қаланың тұрғындары [[Шыңғысхан]] тиіспеген Тегеран қаласына беттейді. Өзінің 1275 жылғы [[Жазба|жазбаларындажазба]]ларында, Мұхаммат Зақария Қазбеней Тегеранды «маңызды саудалық қала» деп сипаттайды. Бұл кезде Тегеран әскерилер басқарған 12 ауданға бөлінген (''махала''). XIII ғасырда қалалық құрылысты, көбінесе, саздан жасалған немесе таулы жыныстың ішінен ойылған үйлер құрады. Қоныстың осындай түрлері Ирактың солтүстік аймақтарында да кездеседі. Хамдолла Мұстафи жазбаларында 1340 жылы Тегеран жергілікті Ильханид моңғол уәләйатындағы ең ірі қала [[Варамин|Вараминның]]ның төрт ауданының бірі болып сипатталады. Бұл ретте қайта құрылған Рей іс жүзінде Тегеран әкімшілігінің қоластына өтеді.{{-1|<ref>Hamd-Allah Mostawfi, «Nozhat al-qolub, éd. et tr. Le Strange», стр.&nbsp;53—60</ref>}}
 
Тегеранға келген алғаш еуропалық 1404 жылдың шілдесінде [[Самарқан|Самарқанға]]ға сапар шеккен испан [[жиһангез|жиһангезі]]і Руй Гонсалес де Клавихо деп көрсетіледі. Ол оны үлкен қара ретінде сипаттап, сол жағында Тимуридтер [[Резиденция|резиденциясырезиденция]]сы орналасқанын, ал Рейдің қаңыраған қонысқа айналғанын атап өтеді. XV ғасыр басындағы Тегеран жоспарын [[Имамзада]] жерлеу ғибадатханаларының белігілі принциппен орналасуынан қайта құру мүмкін болды. Мысалы, Сейіт Ысмайыл Имамзадасы (Тегерандағы архитектураның ең ежелгi ескерткiшi) сол кезде қаланың оң шегінде орналасқан. Тегеранның солтүстік-батыс шеті қазіргі [[Голестан]] сарайы ауданында орналасқан. XV ғасырдан бастап, салқын ауа мен су қайнарларын іздеуден қала белсенді түрде солтүстікке қарай өсе бастайды, Тошал жотасында алғаш қалалық махаллалар пайда болады.
 
1553-1554 жылдар аралығында Сефевидтер әулетінің екінші билеушісі [[шах]] Тақмасап I Тегеранда Тегеран базарын және [[Зеңбірек|зеңбiрегі]] бар 114 [[Зеңбірек|мұнара]] салады ([[Құран|Құрандағы]]дағы [[сүре|сүрелер]]лер саны бойынша). Сефевидтер Тегеранды өздерінің басты бекінісі ретінде таңдады. Себебі, бір жағынан, Реяда әулетін негізін салушы Сейеда Хамзаның қабыры орналасқан, ал екінші жағынан Тегеран сол кезде [[Шииттер|шиит]] босқындарының дәстүрлі баспанасы болып үлгереді (Сефевидтер Ирандағы алғашқы шиит әулеті). Оның алдында [[Шииттер|Табриз]] қаласы [[Шииттер|Осман империясы]] тарапынан басып алу қатеріне ұшыраған соң, Тақмасап астананы Табризден Газвинге ауыстырады (Тегеранның батысынан 150 км). Егер Газвин қатерге ұшыраса, Тақмасап Тегеранды өзінің резиденциясы ретінде қарастырады. Еуропалық саяхатшылар сипаттауы бойынша қарапайым қала үшін қала қабырғасы тым қалың болған. Тегеран тұрғындары саны 20 мың адамнан аспаса да, қабырға ұзындығы 8 км-ді құрап, 4,5 шаршы км аумақты алған.
 
''Chahar baq'' («4 бақша») атты Тегерандағы тұрақты резиденцияны Аббас II салады. Сүлеймен I бұйрығы бойынша қалада сарай салынады (''Дибанхана''). Осы аймақта 1227 жылы ауғандықтардың Иранға басқыншылығы басталар алдында, Сефевидтердің соңғы шахы осман [[сұлтан|сұлтаны]]ы Ахмет III-ті қонақ күтеді.
 
Нағыз қызу құрылыс Тегеранда XVIII ғасырда басталады. Сефевидтер орнына келген Зен [[Әкімшілік|әкімшілері]], қаланың әкімшілік бөлігін қарқынды түрде сала бастайды. Кәрім Хан Тегеранда сарай, гарем және мемлекеттік мекемелерге резиденция салуға бұйрық береді. Ол Тегеранға астана атағын беруге көздегенімен, алайда астаналық міндеттер [[Шираз|Ширазға]]ға беріледі ([[Персия]] көне астанасы).
 
Кәрім Хан қайтыс болысымен Тегеран үшін Зендерге адал Ғафур Хан және Мұхамет Хан Қажар араларында тартыс басталады. 1786 жылдың 12 наурызында Мұхамет Хан Тегеранға кіріп астананы толығымен сол жерге көшіреді. Бұл шешімге Тегеранның [[Сауда|сауда]] жолдары ортасында орналасуы және солтүстік уәләйаттарға [[Ресей империясы|Ресей Империясы]] тарапынан төнген қауіп әсер етеді.
 
=== Иран астанасы ===
111-жол:
 
[[Сурет:Ex embassy US tehran.jpg|thumb|250px|Бұрынғы [[АҚШ]] елшілігінің алдындағы плакат. Астындаға көкшіл мәтін: ''Марг бар Америко''&nbsp;— «Америкаға өлiм»]]
1969 жылы Шемиран Тегеран құрамына еніп, қаланың солтүстікке қарай өрістету жұмыстары тоқтайды. Жаңа қала құрылыс доктринасы бойынша, қала батыс және шығасқа қарай кеңейтіле бастайды. Қала құрылысы Кережге қисындастыра жақындайды. Қаланың батысы мен онтүстігінде өнеркәсiптiк аудандар салынады. Батыстаға энергетикалық дағдарысты алып келген 1970 жылдардағы [[мұнай]] бағасының күрт өсуі және қаланың ары ғарай қарқындауына жаңа талпыныс береді. Шах мұнай [[экспорт]]ынан келген жоғарғы табысты жаңа аудан салуға жұмсауға оқталды, ол аудан Пақлауи билігінін символына айналуға тиіс болған. «Шахистан» жобасы 1976 жылы дайын болып, бірақ қаражат таусылуымен іс жүзінде жүзеге аспады.
 
1978 жылдың 8 қыркүйегінде, Тегеранда және бүкіл Иранда шах үкіметі қарсыластарының демонстрациялары басталып, кейіннен жаппай наразылыққа ұлғасады. Осындай алғаш ауқымды наразылық қыркүйекте орын алып, полиция күшімен таратылады. Осы мезгілден бастап, жаппай ереуiлдер әсерінен Тегеран экономикасы "тоқтап қалады". Анығында, 1979 жылдың 16 қаңтарында шах шерушілерге қарсы тұра алмай, Ираннан қашуға мәжбүр болады, ал 1 ақпанда миллион тегерандықтар қуғынға ұшыраған [[имам]] [[Рухолла Хомейни]]ді (15 жыл бұрын қаладан қуылған) қарсы алады. Қалада хомейниліктер мен олардың қарсыластары арасында ұрыс-керіс басталады. 9 ақпанда, Мәһрабат [[әуежай]]ындағы техниктер жанжалы көшелердегі жойқын қақтығыстарға ұласады, қақтығыстар нәтижесінде екі күн ішінде Хомейни жақтаушылары бүкіл әкімшілік мекемелерді, күш беретiн мекемелер және [[полиция]] бөлiмшелерiн жаулап алады. Иранда 11 ақпан Революция Жеңіс күні ретінде тойланады. 1979 жылдың 4 қарашасында жауынгер жөнге салынған [[студент]]тер тобы америкалық елшілікті басып алып, елшілік жұмысшалыры тұтқында 444 күн өткізеді.
Иран-ирак соғысы барысында, Тегеран 1985 жылдың мамырынан бастап ирак ракеталары Р-11 оғы астында қалды, бұл қарапайым халық арасында қомақты құрбандарға және түбегейлi қиратуларға алып келеді. Соғыс соңында, 1988 жылдың көктемінде, атқылау максимумге жетіп, 6 апта ішінде қалаға 190 [[ракета]] [[снаряд]]тары түседі. Oқ жаудыру Бағдат аумағына да жүргізіледі, бірақ атқылау қарқыны анағұрлым кем. Тегеранға батыс уәләйаттарынан босқындар қоныс аудару үрдісі орын алып, ал тегерандықтардың 30 % Иран солтүстігіне қашады.{{-1|<ref>[http://www.iranchamber.com/history/iran_iraq_war/iran_iraq_war3.php Iran Chamber Society: History of Iran: Iran-Iraq War 1980—1988]</ref>}} Соған қоса Тегеранға көрші Ауғанстаннан да босқындар көшеді ([[Ауған соғысы]] әсерінен).
 
1986 жылы Үлкен Тегеран қалалық [[Әкімшілік|әкімшілігі]] құрылып, ол қаланың 500 мың шаршы километрге жуық аумақты алады. Тегеран 22 қалалық ауданға бөлінді. 1990 жылдардан бастап, Тегеранның территориялық кеңейту жұмыстары іс жүзінде тоқтатылады. 2001 жылы Тегеранда [[метрополитен]] іске қосылды. 2007 жылы Милад мұнарасының құрылысы аяқталып, ол әлемдегі 4-ші ең биік және Ирандағы ең биік [[мұнара]] болады.2007 жылдың 27 маусымында, жеке тұлғаларға [[бензин]] сатып алу үшін квота енгізілу туралы [[ақпарат]] шығысымен, қалада жаппай тәртіпсіздік орын алады. Наразы [[автоәуесқойлар]] 12 [[бензин колонкасы]]н өртеп жібереді.{{-1|<ref>[http://www.1tv.ru/owa/win/ort6_main.main?p_news_title_id=104979&p_news_razdel_id=9 Возмущённые граждане сожгли несколько заправок]</ref>}}
123-жол:
XVIII ғасырдың соныңда Тегеран Иран астанасы аталғанда, қала тұрғындары саны 100 мың адам ғана болатын. XX ғасыр бойы Тегеран тұрғындар саны қарқынды өсіп тұрды. 1956 жылы үкімет қала ішіндегі құрылыс салуды шектеу туралы бірнеше шаралар қабылдап және жанұя саясатына бірнеше өзгертулер еңгізді. 1976 жылы тұрғындар өсімі - 4%, ал 2000 жылы 1.1 % құрады.
 
Қазіргі кезде қала шегінде 8,7 млн жуық тұрғындар тұрады,<ref>[http://www.webcitation.org/query?url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=%26men=gcis%26lng=en%26des=wg%26srt=npan%26col=abcdefghinoq%26msz=1500%26pt=c%26va=%26srt=pnan&date=2010-01-10+15:19:25 World Gazetteer: World - largest cities (per geographical entity)]</ref> ал қала маңаындағы қалашықтарды есептегенде 13 миллион адам, жақын жатқан [[серік]] қалалармен - 15 миллионнан астам. Қала тұрғындарының 60% сырттан келушіліер болғандықтан, осындай күрт өсу байқалады.{{-1|<ref name="tehran-12511">[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=12511 Tehran, Political situation]</ref>}} Тегерандағы [[Маятник|маятниктiмаятник]]тi [[миграция]] күніне 1,5-2 миллион адам құрайды, олар көбінесе [[Кереж|Кережден]]ден келішулер.{{-1|<ref>[http://www.fao.org/docrep/005/x3994f/X3994F08.htm La Foresterie Urbaine Et Periurbaine]</ref>}}
 
{| border="0" align="center" rules="all" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; text-align: center; background-color:#FFFFFF; margin-left: auto; margin-right: auto"
|+ '''Тегеран [[демография|демографиялық]]лық тарихы'''
|-----
|
183-жол:
=== Тілдер ===
[[Сурет:Holly Serkis (tehran).jpg|thumb|275px|Киелі [[Серкес]] Шіркеуі, Армян апостолдық шiркеуi]]
Тегеран әлемдегі ең орасан зор парсытілдік қала болып табылады. Қаланың тұрғындары [[Этникалық топ|этникалық]] тұрғыдан қарағанда соншалық алуан түрлі, әр қилы тілдер мен диалекттердің араласуы, [[Парсыпарсы тілі|парсы тілінің]]нің тегеран диалектінің пайда болуына әкеліп соқты. Кейіннен Иранға стандартты диалект болып кетті. Атап өткенде, тегеран ауыз-екі диалектінің кейбір ережелерін (мысалы, ұзақ /а/-ның /u/-ға ауысуы ) басқа ирандықтар белсене үлгi алған.
 
Тегеран тұрғындарының үлкен бөлігі исфахан, йезд, шираз, еврей-тәжік диалекттерінде және дари тілінде сөйлей алады. XIX ғасырға дейін, қала тұрғындарының көпшілігн мазандарандықтар құраған, қазір олар қаланың солтүстігінде тығыз тұрып жатыр.{{-1|<ref name="tehran-12511"/>}}
189-жол:
Таралу бойынша екінші тіл - әзірбайжан тілі.{{-1|<ref>[http://looklex.com/e.o/teheran.htm Teheran&nbsp;— LookLex Encyclopaedia]</ref>}}
 
Сонымен, [[күрттер]], [[мазандарандар]], [[гиляндер]], [[ұлырлар]], [[белужилер]], [[түрікмендер]], [[арабтар]], [[армяндар]], [[асырлықтар]] [[қауым|қауымдары]]дары бар.{{-1|<ref>[http://p2.www.britannica.com/oscar/print?articleId=277286&fullArticle=true&tocId=225449 All about Oscar]</ref>}}
 
=== Діні===
Тегеран тұрғындардың басым көпшiлiгi - мұсылман-шиіттер, олар халықтың 96 %-ын құрайды.
 
Бақайлар халықтың 2,8 %-ын құрайды, бұл шамамен 200 мың адам. Тегеранда [[Христиандық|христиандар]] да бар, оларға, Армян апостолдық шiркеуi, Орыс православиелiк шiркеуi, Асырлық шiркеулерінің [[шәкірт|шәкірттері]]тері жатады {{-1|<ref name="cp">Eliz Sanasarian: ''Religious Minorities in Iran.'' Cambridge University Press, Cambridge 2000, ISBN 0-521-77073-4</ref>}} . Олардың саны 1979 жылғы Ислам Революциясынан кейін күрт төмендеп кетті. Тегеранда Армян апостолдық шiркеуi қауымының құрамы 120 мың адамнан тұрады. Қалада 42 армян шіркеуінің приходтары және көптеген армян мәдени орталықтары, мектептер, кітапханалар, спорт комплекстері бар.
 
10 мыңға жуық адам асырлық шiркеуге жатады, тағы 5 мың халдай католиктері бар, олар шығыс-сүрейлік рәсімдерді ұстанады. Қалада гүржі ортодокс қауымы, орыс православтық қауымы және бірнеше [[Інжіл|iнжiлдiк]] қауымдар бар.{{-1|<ref name="cp"/>}}
203-жол:
'''Тегеран университеті''' - Иранның тұңғыш және ең ірі жоғары оқу орны әрі ғылыми-зерттеу орталығы. 1934 ж. құрылған. Тегеран Университетінің құрамында (1974) : '''әдебиет және қоғамдық ғылымдар, ауыл шаруашылығы, стоматология, әсемдік өнер, заң, медицина, фармацевтика, жаратылыстану ғылымдары, техноголия, теология, мал дәрігерлік, орман шаруашылығы, денсаулық сақтау, басқару, педогогика, экономика факультеттері, 35 ассоцияланған интернаттар, оның ішінде онкология, геофизика, денсаулық сақтау, география, экономика, психология, социология, байланыс, су ресурстары гидрологиясы және технологиясы, эксперименттік медицина ғылыми-зерттеу орталығы''' т.б. бар. 1974/75 оқу жылында 20 мыңға жуық студент оқыды, 1,5 мыңға жуық оқытушы жұмыс іситеді. Тегеран университеті кітапханасының кітап қоры -300 мың дана.
=== Босқындар ===
[[АҚШ|АҚШ-тың]] [[Ауғанстан|Ауғанстанда]]да және [[Ирак|Ирактағы]]тағы әскери операциялары әсерінен Тегеран босқындардың қашу орталығына айналды, олардың арасында [[арабтар]], [[тәжіктер]], [[пуштундер]], [[Хазарлар|хазарліктер]] бар. Босқындар тез өсіп жатқан қалада көбінесе арзан [[Жұмыс күші|жұмыс күші]] ретінде қолданылады.
 
== Әлеуметтiк мәселелер ==
209-жол:
[[Сурет:Azadi Tower at night.jpg|thumb|275px|Тегеран символы — [[Азади мұнарасы]]]]
 
1995 жылы Тегеран тұрғындарының 27 %-ы кедейшілікте тұрған, бірақ тегерандық кедейлердің өмiр деңгейi елдің басқа аймақтардағы кедейлердің өмiр деңгейiнен жоғары.{{-1|<ref>Djavad Salehi-Isfahani. Mobility and the dynamics of poverty in Iran: What can we learn from the 1992-95 panel data? Mimeo, 10/11/2003</ref>}} 1996 жылы тұрғындардың сауаттылық деңгейi 84,7 % құрды, орташа өмiрдiң ұзақтығы - 70,5 жыл.{{-1|<ref>БҰҰ Даму Бағдарламасы, Human Development report of the Islam Republic of Iran, 1999</ref>}} Кедей тегерандықтар көбініесе қаланың онтүстігінде тұрады. Оларды бейресми түрде "таста тұратындар" ({{lang-fa|كوهنشينان}}&nbsp;— ''kuhneshinan'') деп атайды. Айрықша үлкен кедей кварталдар [[Исламшаһар]] және [[Шаһар-Дәңгеш]] қала маңайындарында шоғырланған, тұрғындар саны сәйкесінше 350 және 250 мың адам. {{-1|<ref>Mike Davis. Le pire des mondes possibles. De l’explosion urbaine au bidonville global. La Découverte, 2006 (ISBN 978-2-7071-4915-2), p. 31</ref>}} Ол жерлерлерде әдетте имигранттар мен босқындар тұрады.
 
1978 жылы Тегеранның кедей онтүстігі [[Үкімет|үкіметкеүкімет]]ке қарсы наразылықтардың орталығы болды. Оларды толығымен басу мүмкін болған жоқ. Революциядан кейінгі астан-кестенді пайдаланып, кедей тұрғындар қала маңайына заңсыз түрде көптеген үйшіктерді салып тастады, бұл жұмыстар түн ортасында да жүрді. 1980 жылдың өзінде шалғай жерлерге 100 мың адам қоныстанды, ал 1986 жылы бұл сан - 450 мыңға жетті. Бұл [[Күрдістан]] мен [[Ауғанстан|Ауғанстаннан]]нан келген көптеген босқындарының салдарынан болған еді.
 
1990 жылдың басына Тегеран әкімдігі заңсыз салынған үйшіктерді жою шараларын бастады. 1991 жылдың тамызында Бағырабат қонысын қиратылуы жергілікті тұрғындардың ызасын келтіріп, наразылықты [[полиция]] күшімен тоқтатуға тура келді. 1992 жылдың наурызында [[Ираниран-ирак соғысы|иран-ирак соғысының]]ның [[Ардагер|ардагерлерардагер]]лер тобы шалғай жерлер тұрғындарының жағдайы бойынша Тегеран әкімдігіне наразылық бiлдiрдi. Одан кейін бүліншіліктер қайта жалғасты. Бүліншілікті жаншу кезінде 6 адам қаза тапты, 300 адам жараланды, ал кейіннен 5 адам өлім жазасына кесілді. Осындай соңғы үлкен наразылық 1995 жылы [[Исламшаһар|Исламшаһарда]]да орын алды.
 
=== [[Есірткі]] ===
Иранда ғасырлар бойы [[апиын]] өсірген. 1949 жылы ирандықтардың 11 %-ы есіртке қолданған. Тегеранда есірткені 1,3 миллионға жуық адам қолданды. {{-1|<ref>Bijan Nissaramanesh, Mike Trace, Marcus Roberts. L’apparition de la réduction des risques en Iran. Bulletin №&nbsp;8, Programme politique des drogues de la Fondation Beckley, juillet 2005</ref>}} Тегеран Ауғанстан мен [[Пәкістан|Пәкістаннан]]нан [[Батыс Еуропа Одағы|Батысқа]] қарай тарайтын есіртке [[Трафик|трафигының]] ортасында орналасқан. Басты жолдар Қорасан, Систан және Белуджистан уәләйаттары, Тегеран арқылы, ары қарай [[Түркия]] мен [[Балқан|Балқандарға]]дарға өтеді.{{-1|<ref>[http://www.unodc.org/pdf/afg/afg_drug-situation_2002-10-01_1.pdf «Illicit drugs Situation in the regions neighbouring Afghanistan and the response of ODCCP», United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention, 2002]</ref>}}
 
1999 жылы Тегеранда 240 мың [[нашақор]] болған, бірақ бұл сан нақты емес болуы үмкін, өйткені [[БҰҰ|БҰҰ-ның]] Иран Денсаулық сақтау министрлiгімен бағалау айырмашылығы 60 % құрайды.{{-1|<ref>E. Razzaghi, A. Rahimi, M. Hosseni, A. Chatterjee. Rapid Situation Assessment (RSA) of drug abuse in Iran. Prevention Depart., State Welfare Organization, Ministry of Health, I.R. of Iran and United Nations International Drug Control Program, 1999</ref>}} 2002 жылы құқық қорғау органдары күніне 150—200 наркодилер мен нашақорларды ұстаған. {{-1|<ref>Commandeur des forces de la police des stupéfiants de Téhéran Mehdi Aboui, cité // A. William Samii. Drug Abuse: Iran’s «Thorniest Problem». The Brown Journal of World Affairs, Volume IX, №&nbsp;2, hiver-printemps 2003</ref>}} Есірткінің таралуы өлім мен қылмыстың өсуіне алып келді. Нашақорлықпен күресу үшін Тегеранда мамандандырылған реабилитациялық орталықтар ашылуда және үгiт-насихат жұмыстары жүргiзiледі.
222-жол:
== География ==
[[Сурет:Tegeran mnt.JPG|thumb|275px|Тегеран солтүстігіндегі тау]]
Тегеран Иранның солтүстігіндегі аттас уәләйатында орналасқан. Онтүстікте қаланы [[Каспий теңізі|Каспий теңізінен]]нен ажыратып жатқан [[Тошал]] тауының [[Эльбурс]] жотасының астында орналасқан. Қала солтүстіктен онтүстікке қарай 26 км және батыстан шығысқа қарай 40 км-ге созылып жатыр. Ауданы шамамен 1550 км² құрайды. Қала маңайында биiктiктін алмасуы 700 метр құрайды: онтүстікте 1100 метр, солтүстікте 1800 метр.
 
Тегеран, 1870-1872 жылдары реконструкциядан өткен ескі қаладан және XX ғасырдың 1940 жылдардан бастап салынған жаңа қаладан тұрады. Қала құрылыс құрылымында XIX-XX ғасырлардың әдетті кварталдары басым, тiк төртбұрышты желiлермен кесілген көшелер мен аудандар, саябақ, фонтандар мен көп қабатты қонақүйлер, банк, қазіргі батысеуропалық архитектура стиліндегі әкімшілік ғимаратар, [[кетеж]], оңаша үйлер, 10-12 қабатты тұрғын үйлер жиі кездеседі. Көптеген жаңа аудандар салу әсерінен (Арьямехр, Тегеран-Парыс және т.б.) қазіргі Тегеран солтүстік, солтүстік-батыс және солтүстік-шығысқа қарай кеңейеді.
229-жол:
 
== Климаты ==
Тегеран солтүстікте Эльбурс [[Тау тізбектері|тау тізбектері]] мен онтүстік-шығыста Дешті-Кеуір сортаңдау шөл арасындағы көлбеген жазықтық орналасқан. Сондықтан, солтүстік аудандарда қылима суық жіне ылғалды, ал онтүстік аудандарда - ыстық және құрғақ. Тегеран климаты [[Субтропиктер|субтропиктік]], құрғақ болып келеді. Ең ыстық ай - шілде, ең суық - қаңтар. Қаланың географиялық ерекшеліктеріне байланысты, температураның тербелiс амплитудасы 65 градус құрайды. Қар әдетте қараша мен наурыз аралығында жауады, бірақ қаланың көптеген бөліктерінде қар қаңтар мен ақпанда жатады. Қыста кейде өте қатты аяздар болады (қаланың сонша аласа жағрапиялық кеңдiгінің өлшегiштерi бойынша).
 
Жылдық орта мөлшердегi жауын-шашын мөлшерi - 240 мм, көбiнесе қыста жауады. Жазда жауын-шашын өте-сирек.
237-жол:
| Жағдайы =
| Жер_ілік = Тегеран
| Дерекнама = [http://www.climate-charts.com/Locations/i/IR40754.php World Climate], [http://www.meteofrance.com/FR/climat/tabl_teheran.jsp Meteofrance.com]
 
| Қаң_ор = 2.5 | Қаң_ор_ж-ш = 37.2
301-жол:
Тегеран (әсіресе қаланың орталық және онтүстік аудандары) ластанған ауадан зардап шегеді. Әр-түрлі [[Өкпе ауруынан иммунологиялық сақтандыру|өкпе ауруларын]] туғызатын [[тұмша]], қалада жиі кездеседі. Экологиялық жағдай Тегерандағы [[Өлім көрсеткіші|өлімнің]] ірі факторларының бірі болып табылады. Тегеран әкімдігінің ақпараты бойынша, 2006 жылы тұмша әсерінен 10 000 адам қайтыс болды.{{-1|<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/6245463.stm BBC NEWS | Middle East | Iran smog 'kills 3,600 in month']</ref>}}
 
Тұмша көптеген өндірістік кәсіпорындың шоғырлануынан пайда болады. Одан басқа Тегеранда қоғамдық көлік жүйесі нашар дамыған - Тегеран метрополитені қала аудандарының шағын бөлігін ғана байланыстырады, сондықтан адамдар [[Автобус|автобуспенавтобус]]пен және жеке көлікпен пайдалануға мәжбүр. Тегерандағы [[Автокөлік|автокөліктердіңавтокөлік]]тердің көп бөлігі 1970-1980 жылдары арасында жасалынған және қазіргі замаңғы экологиялық талаптарға сай емес. Оған қоса Мәһрабат [[әуежай|әуежайы]]ы қала маңайында орналасқан. Тегеранның физика-жағрапиялық орны да үлкен үлес ойнайды, қала сортаңды шөлдің солүстік-батысында орналасқан, ал тау тізбектері Каспий теңізінен келетін ылғал ауа қозғалысына кедергі келтіреді.
 
Ластанумен күресу үшін әкімдік автоәуесқойларды бензин орныңа [[сұйытылған газ]] қолдануға шақырады. Қаланың орталығына кіру ауыр жүк көліктерге тыйым салынған.
 
== Әкiмшiлiк бөліну ==
Тегеранның үлкен бөлігі Тегеран [[шахристан|шахристаныңың]]ыңың территориясында орналасқан.1968 жылдың жалпы планыңда, астаналық әкімдігінің юрисдикцияна 1800 км² жер берілді. Бұл шекаралардың сыртында құрылыс жұмыстарын жүргізуге тыйым салынған, өйткені қалған жазық жер [[Ауыл шаруашылығы|ауыл шаруашылық]] қажеттіліктерге қолданылды. Бірақ, уақыт өтісімен ауыл қоныстар Тегераның серік-қалаларына айналды: [[Рей]], [[Эсламшахр]], [[Дарсанабад]], [[Акбарабад]], [[Кудс]], [[Шахрияр]] және басқалар.
1996 жылы қала шекарасы Тегеран шахристан шегінен шығып, қала шегіне Шәмиранат (солтүстік), Рей (онтүстік) және Исламшаһар (онтүстік-батыс) шахристандарының аудандары қосылды.{{-1|<ref name="tehran-12517">[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=12517 Tehran, Administrative Districts]</ref>}}
 
376-жол:
 
=== Қалалық басқару ===
Қалалық басқаруды Исламдық Тегеран қалалық кеңесi жүзеге асырады (شورای اسلامی شهر تهران&nbsp;— ''Шуройе Эсломийе шахре Техрон''). Кеңес қала тұрғындарымен 4 жылға сайланатын, 15 [[депутат|депутаттан]]тан тұрады. [[Ислам|Исламдық]]дық кеңес қалалық қызметтерді басқаруына, қалалық [[Бюджеттік жоспарлау|бюджеттi құрастыру]] және сақтауына және әкім [[Сайлау|сайлануына]] жауапты. Сәйкесінше Тегеранның әр ауданыңда, Кеңестің бөлімдері бар. Тегеранның қазіргі әкімі - Мұхамет Бағыр Ғалибап қызметіне 2005 жылдың қыркүйегінде кірісті. Бұрынғы әкім - [[Махмыт Ахматнайжат]].
 
== Экономика ==
[[Сурет:Iran 012.jpg|thumb|left|275px|[[Тегеран базары]]&nbsp;— әлемдегі ең үлкен базар]]
2003-2004 жылдар ағымында Тегеран [[бюджет|бюджеті]]і 7,72 триллион риал құрды (≈9,7&nbsp;млрд [[тенгетеңге]]). Сонымен қатар муниципалитет қарызы 3-4 триллион риал құрайды (≈4,7&nbsp;млрд [[тенгетеңге]]).{{-1|<ref>[http://www.tehrantimes.com/Index_view.asp?code=104673 Tehran Budget Insufficient]</ref>}}
 
Иран астанасы болғанға дейін, Тегеран үлкен фермерлік ауыл болған. Иранда [[мұнай|мұнайдың]]дың<ref>http://wikimapia.org/12237941/ru/Исследовательский-институт-нефтяной-промышленности</ref> iрi қорларын табылуымен, елде [[Индустриализация|индустриализация]] басталды.
Тегеран ауқаттылығы тез өсіп, қала үлкен экономикалық ортағы айналып, жайылып өсті. Фермерлік шаруашылықтар қиратылып, олардың орныңа зауыт-фабрикалар және жаңа тұрғын үй кварталдары салынды.
 
=== Өнеркәсіп ===
Қазіргі күнге дейін Тегеран [[Иран|Иранның]]ның ең маңызды [[Экономика|экономикалықэкономика]]лық және өндірістік орталығы болып табылады. Өндірістік [[Кәсіпорын|кәсіпорындаркәсіпорын]]дар Иран өндіріс өнімдемесі бағасының 35 %-ын береді, ол жерде ел жұмыс күшінің 30 %-ы шоғырланған. Атап өткенде, Иранда тұтынатын [[тоқыма]] және [[Электроника|электрондық]] [[Өндіріс|өндірістіңөндіріс]]тің 50%-ы Тегеранда шығарылады.{{-1|<ref>[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=12513 Tehran, Economy]</ref>}}
 
[[Машина жасау]] және [[металл өңдеу]] әрқилы дамыған (12 өзі құрайтын және [[Авиация|авиациялықавиация]]лық зауыт, жөндеу зауыттары, [[радиоаппарат|радиоаппараттар]]тар, [[теледидар]], [[Кіркір жуғыш мәшина|кір жуғыш мәшиналар ]]лар жасау, [[тоңазытқыш]] жасау және т.б.), [[Химия өнеркәсібі|химия өнеркәсібі]], [[Мұнай Өндіруді Қарқындыландыру Әдістері|мұнай өндеу]], [[Металлургия өнеркәсібі|металлургия өнеркәсібі]], [[Құрылысқұрылыс материалдары|құрылыс материалдарын]]н өндіру, [[шыны өнеркәсібі]], [[фарфор-фаянс өнеркәсібі]], [[тоқыма]], [[тағам]] соның ішінде үлкен [[темекі]] фабрикасы) және [[былғары]]-[[Аяқ киім|аяқ киім]] өнеркәсіптері бар.
 
[[Қолөнер]] өндiрiстерi сақталып қалды. Өнеркәсiптiк кәсiпорындар көбінесе қаланың батысында шоғырланған, Тегеран мен Кереж арасында. Аса ұлкен кәсiпорындар ішінде - Iran Khodro, бүкіл қалалық аймақты алып, Samand [[Автомобиль|автомобильдерінавтомобиль]]дерін шығарады.
 
Тегеранда [[қор биржасы]] ([[Бағалы қағаздар|бағалы қағаздар]] бойынша [[мәміле]] жасалатын [[биржа]]) бар, 2006 жылы биржа тізіміне 420 компания тіркелген. Биржа 1968 жылы ашылған, өзінің жұмысын Ислам революциясынан кейін тоқтатып, 1989 жылы қайта ашылады. Тегеран қор биржасы мемлекеттiк коммерциялық емес бiрлестік болып табылады.
 
== Транспорт ==
400-жол:
Тегеран темір және тас жолдардың орталық торабы. Иран сияықта, Тегеран өзінің жоғары сапалы [[Автомобиль жолы|автомобиль жолдарымен]] әйгілі. Тегерандағы тас жолдардың жалпы ұзындығы 280 км, эстакада, көпірлер жолайрықтар ұзындығы - 180 км. Тағы 130 км жол және 120 км [[эстакада]] салынып жатыр.{{-1|<ref name="tehran-12516">[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=12516 Tehran, Traffic & Transportation]</ref>}}
 
Батыстан Тегеранға үш тас жол келеді- "Ескі" "Жаңа" Кереж тас жолы және [[Фатақ]] [[даңғыл|даңғылы]]ы. Онтүстіктен - [[Саиди]] даңғылы, Шейіт Тондығоян даңғылы, Рәжай даңғылы және Қауаран даңғылы. Сұлған-Саңған тас жолы Тегераннан солтүстіктен шығып, Эльбурс арқылы Мазандаранға барады.
 
Иранның басқа қалаларымен салыстырғанда, Тегеранда сақина тәрізді автожол жоқ, оның орныңа қаланы онтүстіктен айналатын, ұзындығы 32 км жарты-сақина бар. Үлкен магистральдар Тегеранды солтүстіктен онтүстікке және батыстан шығысқа қарай "кесіп" өтеді, олардың ішінде Наваба Сефеви даңғылы (18 км) және Азади&nbsp;— Энгелаб көшесі (41 км).
 
=== Метрополитен ===
Тегеран метрополитені 2001 жылдан бері жұмыс істейді. Қазіргі уақытта 4 желі жұмыс істейді, оның екеуі іс-жүзінде бір-бірінің жалғасы болып табылады және орталық кварталдарды батыстағы қала маңайларымен Кереж қаласын байланыстырады. Тағы бір желі солтүстіктен онтүстікке, Рей қаласына қарай жүреді. 4-ші желі 2008 жылы қолданысқа беріліп, әзірге тен 3 стансасы бар. Желілердің жалпы ұзындығы - 90 км құрайды. Жұмыс істейтін стансалар саны - 54. Жақын жылдарда қолданысқа тағы 5 желі қосу жоспарлануда. [[Метро|Метроның]]ның көптеген стансалары ұлттық [[нақыс|нақыстармен]]тармен өрнектелген.
 
[[Сурет:Iran-travel132.jpg|thumb|250px|left|Мирдамад бульварындағы кептелу]]
420-жол:
 
== Бұқаралық ақпарат құралдары ==
Ирандағы ең ірі [[жаңалық]] агенттiк - 1934 жылы құрылған ИРАА<ref>[http://www2.irna.ir/ وب سایتهای ایرنا&nbsp;— Irna]</ref> (Ислам республикасының ақпарат агенттiгi). Басқа ақпарат агенттiгi - «Фарс»,{{-1|<ref>[http://www.farsnews.com/ FarsNewsAgency&nbsp;— خبرگزاري فارس]</ref>}} «Мехр».{{-1|<ref>[http://www.mehrnews.com/ MehrNews.com&nbsp;— Iran, Iranian, Nuclear, political, world, sport, Cultural, economic, SocialAndOccations news and headlines]</ref>}} Өкiметке оппозиция құрайтын жаңалық агенттiк «Иран-Дохт»<ref>[http://www.irandokht.com/ Women of Iran: The Community&nbsp;— IranDokht.com]</ref> [[Калифорния|Калифорнияда]]да орналасқан, бірақ Тегеранда хабар тарату мүмкіндігі бар. Жаңалықтар [[Ағылшын тілі|ағылшын]] (BBC Persian) және [[Француз тілі|француз тілдерінде]] де жарияланады.
 
Негiзгi күн сайынғы периодты [[Басылым|басылымдарбасылым]]дар: ''«Джомхури-йе Ислами-йе Рисалат», «Кейхан», «Ахбар», «Техран Эмруз» и «Этелаат». «Tehran Times», «Kayhan International», «Iran Daily», «Iran News»'' ағылшын тілінде шығады. Трандағы ең белгілі кәзит «Хамшехри» де Тегеранда шығады. Басылым 1992 жылы астаналық муниципалитетпен құрылды. «Иран» кәзиті мемлекеттiк күн сайынғы жалғыз [[Француз тілі|басылым]] болып табылады. «Иран»-ды Иранның ақпарат агенттiгi ИРАА шығарады.
 
[[Теледидар|Теледидар]] мен [[радиохабарға|радиохабарға]] Тегеранда орналасқан мемлекеттік «''Ислам Иран республикасының телерадиохабары бойынша ұйымы»'' жауапты (IRIB), <ref>[http://www.irib.ir/ صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران]</ref> , оның қарамағында 13 [[телеканал]] мен 8 [[радиостанция]] бар. Ираннан басқа IRIB басқа елдерге де жарияланады, олардың ішінде [[Армения]], [[Таулы Карабах|Таулы-Карабах Республикасы]] [[Ресей Федерациясы]], [[Қытай]], [[АҚШ]] және [[Ұлыбритания]].
 
== Мәдениет ==
=== Уәли-Асыр бульвары ===
[[Сурет:Valieasr2.jpg|thumb|250px|Уәли-Асырдағы бөтік (киім т. б. тауар сататын шағын дүкен)]]
Уәли-Асыр ({{lang-fa|ولی‌عصر}}) [[Бульвар|бульварыбульвар]]ы Тегеранның іскерлік және "бейресми" өмірінің шоғырлануы. Бұл Тегерандағы ең ұзын көшелерінің бірі, онтүстіктен солтүстікке қарай 18 километрге созылып жатыр. Уәли-Асырдың абыройлы солтүстік кварталдар бойында көптеген қаржы мекемелер, [[Елшілік|елшіліктерелшілік]]тер, қымбат [[Мейманхана|мейманханалармейманхана]]лар, бөтіктер және басқа да мекемелер шоғырланған. Уәли-Асыр - туристтер мен тегерандықтардың сүйікті демалыс орны, әсіресе жастардың.
 
Уәли-Асыр бульварында Тегеран территориясында алкөлді сусындарды ішуге, әйелдерге бастарын жаппай кіруге болатын жалғыз орын бар - ол «Ермен клубы».{{-1|<ref>[http://www.lonelyplanet.com/worldguide/iran/tehran/where-to-eat/1000685879?list=true Armenian Club]</ref>}} Тегеранда ірі [[Христиан діні|христиан]] [[Ермен|ермендерермен]]дер [[Диаспора|диаспорасыдиаспора]]сы бар, оларға үкімет [[шарап]] өндіруге жіне оны жаратуға рұқсат берді, бұл жағдайды Тегеранның қалған тұрғындары өздеріне тиімді қолданады, өйткені Ислам революциясынан кейін [[Шариғат|Ислам заңдарын]] қадағалау әлдеқалай төмендеді.{{-1|<ref>[http://www.opendemocracy.net/people/article_903.jsp Drinking Tehran dry]</ref>}}
 
=== Мұражайлар===
Қаланың ең таңымал [[мұражай|мұражайы]]ы - [[Археологиялық ескерткіштер|Археологиялық]] мұражай. Абгине мұражайы [[қыш құмыра]] және [[керамика]] арналған. Реа Аббаси мұражайында [[кескiндеме]] және [[Көркемкөркем жазу|көркем жазудың]]дың үлгiлерi сақталған. Рассам мұражайында кiлем өнерiнiң мектебi бар, мұражайда сирек кездесетiн кілемдер жиналған.
Ұлттық мұражайда (Иран Бастан Музеум) исламға дейінгі Иранның архелогиялық олжалары сақталған. Қалада [[Антропология|Антропологиялық]]лық мұражай, Ислам өнері мұражайы, [[хрусталь]], [[маржан]], [[алтын]] және [[Лазурит|лазуриттенлазурит]]тен жасалған асыл бұйымдары бар Шыны және керамика мұражайы орналасқан. Иран орталық банкінің [[Шах]] асыл тастар мұражайы ерекше көзге түседі. Ол жерде [[Пақлауи]] шахтарының тәжі сақталған.
 
[[Шәмиран|Шәмиранда]]да орналасқан - [[Сағадабат сарайы]]. Кешен біршене сарайлар мен павильоннен тұрады, олардың кейбірлерінде ''Иран мәдени мұра ұйымы'' орналасқан. Шахрам сарайында ''Әскери мұражай'' бар, басқа павильондарда - ''Су мұражайы, Көркем өнер мұражайы, Бахзад мұражайы'' және басқалар.
 
<center>
449-жол:
 
=== Сәулеттiк ескерткiштер ===
Тегеранның [[Сәулет өнері|сәулеттiк]] ескерткiштерінің көбінісі Қажар әулетіне жатады, Көлестан сарайы ең таңымал - 1979 жылға дейің шах [[Резиденция|резиденциясырезиденция]]сы және [[мешіт|мешіті]]і. Сарай мұражайға айналған.
 
Көктем Алаңында (Meidan-e Baharestan) 1830 жылы Нәсіртең-шах салғызған қажарлық '''Шейіт Мұтағари Мешіті''' орналасқан, мешіт 3700 м² ауданды алып жатыр, мешіт ішінде - сирек кездесетiн оюмен әшекейленген галереялар бар. Мешітте тағы да Теология Факультеті жұмыс істейді.
 
1971 жылы Тегеранда ирандық [[Монархия|монархияныңмонархия]]ның 2500 жылдық құрметіне орай Бостандық Мұнарасы (Азади) салынды. Мұнара үстіне лифтпен көтіріліп, қар басқан тау шыңдарын тамашаласа болады.
 
Қаланың онтүстігінде Бехеште-Захра [[зират|зиратында]]ында Имам Хомейни Мазары орналасқан, кешене ұзындығы 91 метр 4 [[Мұнара|мешіт мұнарасы]] кіреді.
 
Қаланың солтүстігіндегі Саадабад сарайы - шахтың бұрынғы жаздық резиденциясы. Кешенге бірнеше сарай мен саябақ кіреді. Оның жаныңда Ниаваран сарайы орналасқан.
 
2007 жылы Тегеранда [[Бордже Милад]] [[Телемұнара|телемұнарасытелемұнара]]сы салынды - ұзындығы бойынша (435&nbsp;м) әлемдегі төртінші телемұнара.
 
<gallery perrow="5" >
488-жол:
 
=== Бiлiм және ғылым ===
Тегеран&nbsp;- [[Орталықорталық Азия|орталық Азиядағы]]дағы маңызды ғылыми - бiлiм орталық. Тегерандағы алғаш жоғары білім оқу орны 1851 жылы ашылды: Дар уль-Фунун. Тегеран Университеті 1933 жылы негiзделген - бұл Ирандағы бірінші ұлттық университет және елдегі ең ірі болып табылады.
 
Қалада 50-ге таман жоғары оқу орны орналасқан, олардың ішінде:
560-жол:
Аббас Киаростами, Моқсан Махмальбаф, Самира Махмальбаф, Мәжит Мәжиди және басқалар сияқты таңымал режиссерлердің отаны болып табылады.
 
Тегеран бейнесі "Вкус вишни" (Киаростами, [[1997]]) деген фильмінде дараланады, фильмде Тегеран көшелер өмірінің әрқилығы жақсы көрсетілген, және «Нәсіртең-шах&nbsp;— кинозвезда» тарихи комедиясы (Махмальбаф, [[1992]]) Ирандағы [[Кинематография|кинематографтың]] қалыптасуын тарихының еркiн [[Интерпретация|интерпретациясыинтерпретация]]сы. Таңымал кеңес детективі Тегеран-43, атына қарамастан Тегеранда түсірілген жоқ (тегерандық көріністер [[Мосфильм]] павильондарында және Бақидың тарихи ауданы - Ичери Шехерде түсірілген ).
 
Тегеран [[Симфониялықсимфониялық оркестр|симфониялық оркестрi]]i Рудаки театрында өнер көрсетеді және 1971 жылдан бастап, Қалалық театрда. Оған қарамастан, театр көркемөнері Иранда айнымалы танымалдықпен пайдаланады, әсіресе жастар арасында. Тегеран сияқты үлкен мегаполисте баястар қойылатын үш-ақ театр жұмыс істейді: «Театр-е шехр» (Қалалық театр), «Рудаки» және «Бахман». Қалған театр залдары музыкалық қойылымдарға қолданылады.{{-1|<ref>[http://www.ceri-sciencespo.com/archive/february/artdm.pdf The Search Engine that Does at InfoWeb.net<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>}}
 
Тегеранда (және бүкіл Иранда) театр өнерінің ерекше түрі - «Тазийе» (تعزیه&nbsp;— от [[Араб тілі|арабша]] «азалы») үлкенiрек әйгілікпен пайдаланады. Тазийе&nbsp;- жаратылысы бөлек театр жанры, [[Шығилар|шығилық]] діни дәстүрлерден тарайды. Мұндай [[баяс|баястардың]]тардың [[Сюжет|сюжетiсюжет]]i айнала бiр оқиғаға байланған: имам Құсайын ибн Әлидін Кербаладағы Халифа Язидпен шайқастағы өлімі. Осындай баястар Шахсей-вахсей мейрамында аса көп қойылады (Ашур күні). Театрдың бұл түрі Иранда XIX ғасырда Нәсіртең-шах билігі кезінде пайда болды.
Оның жеке бұйрығы бойынша Тегеранда осы баястар ойналған - үлкен Ұлттық театр (''Теки-йе доулат'') салынды. Бұл театр 1930 жылдарда Тегеран [[Реконструкция|реконструкциясыреконструкция]]сы кезінде жойылды, бірақ Тазийе осы күнге дейін бар.
=== Тегерандағы фестивальдар ===
575-жол:
 
=== Спорт ===
[[Сурет:PersePolis.jpg|thumb|250px|Астаналық ФК Персеполистың жанкүйерлері, Азади [[Стадион|стадионыңдағыстадион]]ыңдағы («Қызыл [[армия]]»)]]
Тегеран Орталық Шығыста [[Азиада|Азиада ойындары]] өткен алғаш қала болды. 7-інші жазғы Азия ойындары Тегеранда 1974 жылы өтті. Ойындарға 25 [[Мемлекет|мемлекеттенмемлекет]]тен 3010 спортшы қатысты. {{-1|<ref>[http://en.beijing2008.cn/36/81/article212058136.shtml Tehran 1974 Asian Games (photo attached)]</ref>}} Оларды қабылдау үшін қаланың солтүстік-батысында [[олимпиада]] ауылы салынды.
 
Тегеранда Ирандағы ең ірі [[стадион]] Азади ("Еркіндік") орналасқан, [[Сыйымдылық|сыйымдылығы]] 100 000 көрерменге дейін, стадионда [[Футбол|футболданфутбол]]дан Иран құрамасы жаттығады. Және премьер-лиганың маңызды ойындары өткізіледі. Басқа ірі ареналар: ''«Шахид Дастгерди», «Шахид Шируди» және «Тахти»''. Иран премьер-лигасында жеті тегерандық команда бар:
 
* «Эстегляль»
588-жол:
* «Сайпа» ( клуб базасы Кережде орналасқан&nbsp;— Таһран маңайы)
 
Шәмиран және Дербенд қалалық кварталдар жаныңда [[Тау шаңғысы|тау шаңғы]] [[Курорт|курортыкурорт]]ы орналасқан.Тау шаңғы комплексі Тошал тауында қамданған және биіктігі бойынша әлемде 5-ші орын алады.
Ол 1976 жылы салынған. [[Комплекс, жиынтық|Комплекстің]] ең биік нүктесін (3730 м) Дербендпен [[Канат|канат]] жолы байланыстырады. Тошал бөктерінде [[қонақ үй]]лер орналасқан. Тегеран маңында тағы да тау шаңғы курорты Дізің (ол жерде сноубордингтен әлем чемпионаты өткізілді) және Шемак орналасқан. Аб-Али жерінде [[Теннис|теннис]] корттары және [[ипподром]] бар.{{-1|<ref>[http://www.tripadvisor.com/Travel-g293999-s406/Tehran:Iran:Sports.And.Activities.html Tehran: Sports & Activities&nbsp;— TripAdvisor]</ref>}}
 
== Бауырлас қалалар ==
608-жол:
* Тегеран әкімдігі қаланы жасылдандыру бойынша бес жылдық жоспар құрды, жоспар бойынша 15 миллион ағаш отырғызылу тиіс.{{-1|<ref>[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=5215&ctl=Details&mid=22486&ItemID=48807 15m Saplings to Be Planted on National Lands]</ref>}}
* Тегеранда Орталық және Таяу Шығыстағы ең үлкен транспорттық развязка салынып жатыр, бюджеті - 20 трлн риал, иран-қирақ соғысы кезіндегі [[командир]] Ахмат Мәтебеселен аты берілді.{{-1|<ref>[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=5215&ctl=Details&mid=22486&ItemID=43612 Ghalibaf Proposes New Name for Biggest Overpass in Middle East]</ref>}}
* Тегеран&nbsp;— [[Таяу Шығыс|Таяу Шығыстағы]]тағы ең қымбат қалалар арасында төртінші орында тұр ([[Тәлебеп]], [[Добай]] және [[Абу-Даби]]) және әлем бойынша № 77.{{-1|<ref>[http://www.payvand.com/news/08/aug/1038.html Tehran, Middle East’s 4th Most Expensive City]</ref>}}
* Тегеран [[Battlefield 3]] ойынының сюжеттік желісінің орталық қаласы болып табылады.
 
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Тегеран» бетінен алынған