Жәндіктер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
«Опыление_пчела.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Natuur12 [[commons:File:Опыление_пчела.jpg|ж... |
Өңдеу түйіні жоқ Тег: Mobile edit Mobile web edit |
||
8-жол:
Қазба қалдықтары [[девон]] кезеңінен белгілі. Филогенетикалық шығу тегі көп аяқтыларға жақын, арғы тегі [[сақиналы құрттар]] деп есептелінеді. Жер шарында кең тараған 1 млн-дай түрі анықталған (барлығы 1,5 – 2 млн. түрі болуы мүмкін).
Жәндіктер екі класс тармағына бөлінеді: алғашқы [[қанатсыз жәндіктер]] және [[қанатты жәндіктер]]. Қазақстанда 2 класс тармағына жататын 28 отряды 550-ден астам тұқымдасы бар. Бұлардың дене тұрқы бірнеше мм-ден (ең майдасы – [[трихограмма]] – 0,2 мм) – 33 см-ге дейін болады.
Жәндіктердің ең басты ерекшелігі – денесі бас, кеуде және құрсақ бөлімдерінен тұрады. Денесін тығыз [[кутикула]] ([[эпителий]] клеткаларынан бөлінетін тығыз қабықша) жапқан. Басында екі күрделі [[фасеттік көздер]]і, қарапайым майда көзшелері, екі мұртшасы болады. Ауыз құрылысы қоректену әдісіне қарай: [[инеліктер]], [[тарақан]]дар, [[дәуіттер]], қоңыздардың аузы кеміруге; [[көбелектер]], шыбындардың аузы сұйық қоректі соруға; өсімдіктердің шырынымен және адамның, жануарлардың қанымен қоректенетін [[маса]], [[бит]], [[қандала]], [[цикада]], т.б. аузы шаншып-соруға бейімделген. Жәндіктердің кейбір түрінде аузы болмайды ([[бөгелек]], [[біркүндіктер]]). Үш бунақты (алдыңғы, ортаңғы және артқы) кеудесінде (әр буынында жұптан) алты аяғы болады, жәндіктердің ежелгі атының [[алтыаяқтылар]] (Нexapoda) деп аталуы осыған байланысты. Аяқтары жамбасша, [[ұршықбас]], сан, [[сирақ]] және табаннан тұрады. Жәндіктердің жүруге, жүгіруге ([[тарақан]], [[қоңыздар]]да, т.б.); секіруге ([[шегіртке]], [[шекшек]], [[бүргелер]]); жүзуге ([[жүзгіш қоңыздар]], т.б.); қазуға ([[бұзаубас]], т.б.); жемін ұстауға ([[дәуіт]], т.б.); гүл тозаңын жинауға ([[бал арасы]]) бейімделген аяқтары болады. Ортаңғы және артқы буынында бір-бір жұп қанаттары бар. Тек қосқанаттыларда артқы кеуде буынындағы қанаттары – [[ызылдауық]]қа айналған.
Line 18 ⟶ 17:
Жәндіктерде сезім мүшелері жақсы дамыған. Олар әр түрлі [[механикалық]], [[химиялық]], [[дыбыстық]], [[көру]], [[есту]], терінің сезу қабілеті, т.б. көптеген тітіркенулерді қабылдай алады. Жәндіктер дара жыныстылар және [[жыныс диморфизмі]] айқын байқалады. Бұлардың [[онтогенез]]і екі кезеңнен өтеді: толық түрленіп дамитындар және шала түрленіп дамитындар.
Жәндіктердің [[биоценоз]] тұрақтылығын сақтауда айрықша маңызы бар. Олардың ішінде көптеген ауыл шаруашығы мен орман зиянкестері де жеткілікті: Қазақстанда әр түрлі [[қоңыр көбелектер]], [[астық қоңыр көбелегі]], [[жапырақ ширатқыштар]], [[мүр көбелектер]], [[өсімдік биттері]], [[жапырақ жегілер]], т.б. – [[зиянкестер]]; [[бит]], [[бүрге маса]], [[шіркей]], [[сона]], т.б. – [[қан сорғыш жәндіктер]]; [[тарақан]], [[үй қара шыбыны]], [[цеце шыбыны]], т.б. – аса қауіпті ауру қоздырғышын тарататын жәндіктер; [[бал арасы]], [[тұт жібек көбелегі]] – пайдалы жәндіктер кездеседі. Сонымен қатар [[ара]], [[көбелек]], т.б. жәндіктер өсімдікті тозаңдандырады; [[құмырсқа]], [[қоңыз]] дернәсілдері топырақты қопсытады. Жәндіктердің сирек және жойылып бара жатқан 200-дей түрі ([[Тянь-Шань апполоны]], [[әсем барылдауық қоңыз]], [[махаон]], [[сары көбелек]]тің кейбір түрлері, т.б.) қорғауға алынып, Қазақстанның «[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына»]] енгізілген. <ref>"Қазақ Энциклопедиясы"</ref>
== Жәндіктердіӊ пайдасы ==
| |||
