Күй: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Күй''' — музыкалық [[музыкалық жанр]], [[қазақтар|қазақ]] халқының аспаптық пьесасы. [[Домбыра]], [[қобыз]], [[сыбызғы]]да шығарылып, тартылып келген. Музыка өнерінің дамуына байланысты, Күйлеркүйлер халық аспаптары оркестрлерінің репертуарларында көп орындалады. Күй -[[— қазақ]], [[қырғыздар|қырғыз]], [[өзбектер|өзбек]] халықтарының аспаптық музыкасына тән атау. М. Қашқариға сілтеме жасай отырып, күй сөзінің төркіні "көк" деген түркі сөзінен шығуы мүмкін деген болжамдар бар.

Күй XIV ғасырда жеке музыкалық жанр болып қалыптасты. Күйлер мазмұны аңыз-ертегілерге, нақтылы тарихи оқиғаларға қүрылыпқұрылып, көбіне бағдарламалы түрінде дамыды. Онда халықтың басынан өткен тауқымет мен әділетсіздікке қарсы күресі, [[азат]] өмірді аңсаған асыл арманы мен қуаныш сезімі терең толғаныспен өрнек-бояуын тапты. Күйдің мелодиялық-формалық құрылысы, ырғақтық-орындаушылық әдістері сан алуан. Мысалы, [[Құрманғазы Сағырбайұлы|Құрманғазының]] күйлері жігерлі, екпінді, ал [[Дәулеткерей Шығайұлы|Дәулеткерейдің]] күйлері терең толғауға, романтикалық- лирикаға негізделген, Тәттімбеттің күйлері әуейі әсем, тәтті мұң мен қоңыр сазға толы болса, Қазанғаптың күйлері құбылмалы, ойнақы, төкпе жыр іспетті болып келеді.

Домбыра күйлері [[параллель]]діпараллельді, терция, секундінасекундына Автоматавтомат арқылы тартылады. Параллельді қварталар[[кварта]]лар мен квинталар[[квинта]]лар күйге көркем нақыш-бояу берумен қатар оның әуен-саздылығын өсірелей түседі. Күйлердің көлемі әр түрлі болады. Кейбір күйлердің көлемі 150-ден 200 тактіге (мысалы, Боғданың "Боз төбесі" мен ДинаныцДинаның "[[Әсем қоңырықоңыр]]ы", т.б.) дейін жетеді.

Қазақ күйлері өзінің құрылыс абылай тәсіліне, орындаушылық дәстүрін қағыс түріне қарай, негізінен, екі стильдік мектепке бөлінеді. Біріншісі - екпінді қарқынды, музыкалық бейнет жағынан бағдарламалы симфониялық сипатта шығарылатын күйлер (Жантөренің "Шалқымасы[[Шалқыма]]сы", Құрманғазының "Кішкентайы", "[[Сарыарқа (күй)|Сарыарқасы]]", [[Дина Кенжеқызы Нұрпейісова|Динаның]] "БүлбұлыБұлбұлы", т.б.), ал екіншісі - терең филос, ой-сырға толы, шертпе күйлер (Тәттімбеттің[[Тәттімбет]]тің "Сарыжайлауы", "Көкейкесті" мен "Сылқылдат", Тоқаның "Қосбасары", СцгірдіңСүгірдің "Тоғыз тарауық т.б.). Күйдің идеялық-қөркемдіккөркемдік диапазоны кең.

Халық қүйшілері өздерінің шығармаларында адамдарды ("Құдаша", "Айжан қыз", т.б.), жануарларды ("Ақсақ құлан", "Боз айғыр", т.б.), құстарды ("Аққу", "Қоңыр қаз", т.б.), табиғат құбылыстарын ("Ақ боран", "Көбік шашқан", "Сары өзен", т.б.) суреттейді. Бұдан басқа күйлер мазмұнына, харақтерінехарактеріне қарай тарихи күйлер ("Ел айрылған", "Ноғайлының босқаны", т.б.), лирикалық күйлер ("Ақ желең", "Байжұма"), аңыз күйлер ("Нар идірген", "Қорқыт", т.б.), қаралы күйлер ("Салық өлген", "Бозінген", т.б.), арнау күйлер ("Абыл", "Дайрабай", "Ғазиз", т.б.) сияқты тақырыптарға бөлінеді. Күй өзінің музыкалық формасы жағынан әр түрлі. Қазақ күйлері ішінен 2-3 бөлімді, сирек болса да 3 бөлімді рондовариациялық синтет. формалардағы туындылар да кездеседі. Күй орындауда қағыс маңызды орын алады.

Қағыс арқылы күйдің ырғақтық мәні мен динамикасын, сыр-сипатын анықтайды. Қол қағыстарында нотаға түспейтін көптеген "сиқырлы" сырлар да бар; олар "жаппай қағыс", "кезек қағыс", "шертпе қағыс", "шұбыртпалы қағыс" болып жіқтеледі. Күйдің көпшілігі - бір бөлімшеде сақталған. Көбіне қолдан қолданылатыны екі бөлікті жөне төрт бөлікті өлшемдер, сондай-ақ 3/4, 3/8,5/8,6/8 т.б. музыкылқмузыкалық өлшемдері де болады. Кей кетерде ауыспалы өлшемдер де кездеседі. Қобыз бен сыбызғы күйлері [[домбыра]] күйлеріне қарағанда көп сақталмаған. [[Қобыз]] күйлері, негізінен, эпик. мінезде келсе, [[сыбызғы]] күйлері табиғат көріністері мен хайуанаттар дүниесін суреттеуге құрылым, оларда әуен-саздылық басым келеді. [[Сыбызғы]] күйлері өте шағын. Олардың атаулары да көне. Қобыз күйлерінің құрылымы күрделі болып келеді. [[Қобыз]] күйлері [[Қорқыт Ата]]дан бастау алған. Оның шығармаларын бізге жеткізген [[Ықылас]] болатын. XVIII-XIX ғасырларда өмір сүрген Абыл, Әлшекей, Әлікей, Байжұма, Байсерке, Баламайсан, Боғда, Дайрабай, ДөулеткерейДәулеткерей, Дина, Есжан, Жантөре, [[Қазанғап]], Құрманғазы, Саймақ, Сейтек, [[Сүгір]], Тәттімбет, Тоқа, Түркеш, Ықылас сынды күйші-композиторлар қазақтың ұлттық күй мәдениетінің жан-жақты дамуына мол үлес қосты.

[[Қазан төңкерісінентөңкерісі]]нен кейін күйлер ансамбльдер мен оркестрлерге арналып қайта өңделіп, орындалатын болды. Мазмұны мен түр жағынан да жаңара түсті. Күй са-рындарысарындары қазақ қомпозиторларының музыкалық туындыларында ([[опера]], [[балет]], [[симфония]], т.б.) бой көрсетуде. Мысалы, Е.Г. БрусиловсқийБрусиловский "Қыз ЖібеқтеЖібекте" "Ақсақ құланды", М.Төлебаев "Біржан - Сарала" "Соқыр Есжанды", Е.Рахмадиев "Алпамыста" "Құдаша" күйлерін пайдаланған. А.В. Затаевич, Қ. жөне А.Жұбановтар, Б.Г. Ерзакович, А.Алексеев, П.В. Аравин, А.Сейдімбеков, т.б. күйдің тарихи-теориялық мәселелерін зерттеп, [[нота]]ға түсіруге көп еңбек сіңірді.<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.”