Сұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
go to Екпе сұлы page
16-жол:
|subdivision = 22 түрі белгілі
}}
'''Сұлы'''<ref>ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987.</ref> ({{lang-la|Avena}}) – [[Астық тұқымдасы|астық]] тұқымдасына жататын бір жылдық және көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. [[Қазақстан]]да 7 [[түр]]і бар. Ең маңыздысы - '''[[екпе сұлы'''(''Avena sativa''). Екпе сұлының өзінің үш түрі бар: жайылма түрі(''grex. var. diffusae'') - [[гүлшоғыр]]ының сыпыртқысы кең жайылған және [[дән]]інің [[қауыз]]ы бар, біржалды түрі(''grex.Avena var. orientalissativa'') - гүлшоғырының сыпыртқысы қысыңқы, дәнінің сыртында қауыз бар, ашық дәнді түрі(''grex. var. nudae'') - дәнінің қауызы жоқ.
 
== Сипаты ==
* [[Биіктік|Биіктігі]] 60-100 [[сантиметр|см]].
* Сабағы жылтыр, бунақты болып біткен.
* [[Жапырақ|Жапырағы]] қандауыр пішіндес, гүлі қос жынысты.
* [[Гүлшоғыр]]ы - сыпыртқы.
* [[Жеміс]]і - түкті дәнек.
Жем өндіру мақсатымен өсірілетін жаздық дақыл, [[Ылғалды климат|ылғалды жерде]] жақсы өседі, [[суық]]қа төзімді, [[топырақ]] талғамайды.
 
== Дәнінің құрамы ==
* [[Ақуыз]] - 11-19%.
* [[Май]] - 4-6%.
* [[Крахмал]] - 40%.
* [[Жасұнық]] - 11-13%.
* [[Дәрумен]]дер, [[минерал тұздар]].
 
== Вегетация кезеңі ==
[[Ауыспалы егіс]]те [[бидай]]дан, отамалы, [[бұршақ дақылдары]]нан кейін егіледі. Жылу сүйгіштігіне қарай ерте [[көктем]]де, топырақтың [[тұқым]] сіңірілетін тереңдігі 5-7°С-қа жылыған кезден бастап себеді. [[Вегетация Кезеңі|Вегетация кезеңі]] - көктеуі, түптенуі, түтік шығаруы, масақтануы, гүлденуі, дәнінің толып, пісуі 70-95 күнге созылады. [[Өнімділік|Өнімнің түсім мөлшері]] сұлының [[Ауыспалы егіс|ауыспалы егіс жүйесіндегі]] орны, топырақ өңдеудің сапасы, [[минералды тыңайтқыш]]тардың түрлері мен мөлшері, оларды топыраққа ендіру тәсілдері мен себу мерзімі, өскіндерді [[зиянкестер]] мен [[Өсімдік аурулары|аурулардан]] қорғау сияқты маңызды [[Технологиялық процесс|технологиялық жағдайларға]] байланысты.
 
== Аудандастырылған сорттары ==
* [[Золотой дождь]]
* [[Льговский 1026]]
* [[Марктон]]
* [[Мирный (сұлы сорты)|Мирный]]
* [[Орел]]
* [[Синельниковский 14]]
* [[Сельма (сұлы сорты)|Сельма]]
 
== Сұлының негізгі зиянкестері мен аурулары ==
'''Зиянкестері:'''
* [[сұлы трипсі]]
* [[кәдімгі астық биті]]
'''Аурулары:'''
* [[Қаракүйе|тозаңды және қатты қаракүйе]]
* [[сабақ даты]]
* [[Бактериоз|бактериоз және қуыршақтану]]
 
== Шаруашылықтағы маңызы ==
Сұлының шаруашылықта алар орны ерекше. Біріншіден, ол - құнарлы мал азығы. Сұлы дәні мал азығының құндылығының [[халықаралық өлшем бірлігі]] болып саналады. Басқа дақылдардың дәндерімен араластырылған сұлы жас [[төл]]дердің ағзасының тез және мықты болып қалыптасуына жағдай жасайды. Сұлы қосылған концентрлі азық [[құс шаруашылығы]]нда кеңінен қолданылады. Сұлының сабаны басқа дақылдардың сабанына қарағанда [[қоректік зат]]тарға бай және малға жағымды болады. Сонымен қатар, оның ылғал сіңіргіштік қасиетіде жоғары болғандықтан [[мүйізді рі қара мал шаруашылығы|ірі қара]] және [[шошқа шаруашылығы]]нда [[төсеніш]] ретінде пайдаланылады.
<br />
Екіншіден - [[азық-түлік]]тік дақыл. Оның дәнінен жарма, тағы сол сияқты тағамға керек заттар алады, яғни [[тамақ өнеркәсібі]]нде пайдаланылады.
Үшіншіден, сұлының құрамында [[валин]], [[лизин]] және [[триптофан]] сияқты алмастырылмайтын [[амин қышқылдары]] көп мөлшерде болғандықтан әр түрлі [[ауру]]ларға қарсы ем үшін [[Медицина|медицина саласында]] және құнды [[диета]]лық тағам ретінде пайдаланады.
 
==Сұлы жұқпалы аурулардан қорғайды==
АҚШ ғалымдары сұлы өнімдерінің венероло­гия­лық ауруларға қарсы емі бар екенін анықтады. Бұл дәнді дақылдың емдік қасиеті – оның құрамындағы арги­нин аминқышқылында.
 
Ғалымдардың мәлі­ме­тін­ше, ағзаны мерез, соз, ұшық сияқты тері-ве­­не­рологиялық аурулар­дан қорғау үшін денедегі мак­ро­фаг жасушалардың қызметін күшейту керек. Бұл жасушалар ауру қоз­дырғыштары мен басқа да бөгде жасушаларды жоя алады. Ал макрофаг­тардың белсенді әрекет етуі үшін ағзада аргинин аминқышқылы көп бо­луы қажет. Мұндай хим­ия­лық зат сұлы мен жүгерінің құра­мын­да бар. Зерттеушілердің айтуынша, күнжіт, мейіз, жаң­ғақ пен шоколад құрамында да жыныстық жолмен жұғатын ауру­лардан қорғайтын аргинин аминқышқылы көп болады.<ref>Агрономия негіздері (авторлар: Жаңабаев Қ., Арыстанғұлов С.) Астана - 2010. 352бет. ISBN 978-601-292-059-8</ref>
== Тағы қараңыз ==
* [[Астық дәнді дақыл]]
* [[Жармалық дақылдар]]
 
== Дереккөздер ==
<references/>
 
== Сыртқы сілтемелер==
* http://alashainasy.kz/world/16478/
 
[[Санат:Мәдени өсімдіктер]]
[[Санат:Астық тұқымдасы]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Сұлы» бетінен алынған