Уикипедия

Тисс: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
{{Taxobox
[[Сурет:| image = Taxus baccata henrykow poland 01.jpg|thumb|250px|Тисс]]▼
| name = Тисс▼
| imageimage_caption = ''[[Taxus baccata MHNT.jpg]]''
| regnum = [[Өсімдіктер]]
| image_width =
| divisio = [[Қылқан жапырақтылар]]
| image_length =
| classis = [[Pinopsida]]
| image_caption =
| regnumordo = [[ӨсімдіктерPinales]]
| divisiofamilia = [[FloweringТис plant|Magnoliophytaтұқымдасы]]
▲| namegenus = '''''Тисс'''''
| classis = [[Dicotyledon|Magnoliopsida]]
| genus_authority = [[Carl Linnaeus|L.]]
| ordo =
| subdivision_ranks = Species
| familia =
| subfamiliasubdivision =
* see text
| genus = ''Тисс''
}}
'''Тисс''', '''Тис''' ({{lang-la|Taxus}}) — [[тисс тұқымдасы]]на жататын екі, сирек бір үйлі мәңгіжасыл [[Қылқан жапырақтылар|қылқанжапырақты]] ағаштар мен бұталардың туысы. Қазба қалдығы [[триас]]тың соңынан белгілі. Тек солтүстік жарты шарда кездеседі. Негізінен [[Кавказ]]да, [[Азия|Кіші және Шығыс Азияда]], [[Солтүстік Америка]]да өсетін 10 түрі бар.
 
'''Тисс'''Биіктігі 6 – 32 м, тисдиаметрі (Taxus)1 – тисс2,5 тұқымдасынам. жататын екі[[Діңі]] сирек- бірқызыл-қоңыр үйлітүсті, мәңгітығыз жасылпішінді. қылқанжапырақтыҚылқанының ағаштартүсі менқою бұталардыңжасыл туысыжәне жылтыр болып келеді. ҚазбаҰзақ қалдығыөмір триастыңсүретін соңынантахсус белгіліағашының барлық түрі баяу өседі. Тек солтүстікӨмір жартысүру шардаұзақтығы кездеседі.- Негізінен300-500 [[Кавказ]]дажыл, [[Азия|Кішікейбір жәнесұрыптары 1500 жылға Шығысдейін Азияда]]өмір сүреді. Сонымен қатар, табиғатта 3000 жылдан аса [[Солтүстік Америкаөмір]]да өсетінсүріп 10жатқан түрітахсустар баркездеседі. БиіктігіСәуір 6айында –гүлдеп, 32қыркүйек м,айында диаметріжеміс 1береді. –Жемісі 2,5- мқызыл түсті. Бөрікбасы тармақталып өседі. Қылқан жапырақтары кезектесіп орналасады, қою жасыл түсті, жылтыр болады. Аталық масақшалары ([[микростробил]]і) дара, шар тәрізді, аналық бүрі ([[мегастробил]]і) де біреу, оның жалғыз ұрығы болады. Пісіп жетілген ұрығы қызыл не қызғылт кейде сары түсті, жидекке ұқсайтын ұсақ бүртіктермен қапталып жатады. Тұқымы арқылы көбейеді (оларды құстар не кемірушілер таратады), ал қолдан өсіргенде қалемше немесе сұлама бұтағы арқылы көбейтіледі. 3 – 4 мың жылдай тіршілік етеді. Тисстің барлық түрі де улы, олардың құрамында [[алкалоид]] таксин бар (бұл у адамға, малдардан жылқы мен сиыр үшін өте қауіпті). Тисстерді жиїаз жасау үшін, елді мекенді көгалдандыру үшін пайдаланылады. ▼
== Өсімдік туралы ==
 
Тисс – тисстер тұқымдасына жататын мәңгіжасыл, қылқанжапырақты ағаш және бұта. Табиғатта 8-ге жуық түрі бар. Биіктігі 5-20 м. [[Діңі]] - қызыл-қоңыр түсті, тығыз пішінді. Қылқанының түсі қою жасыл және жылтыр болып келеді. Ұзақ өмір сүретін тахсус ағашының барлық түрі баяу өседі. Өмір сүру ұзақтығы - 300-500 жыл, кейбір сұрыптары 1500 жылға дейін өмір сүреді. Сонымен қатар, табиғатта 3000 жылдан аса [[өмір]] сүріп жатқан тахсустар кездеседі. Сәуір айында гүлдеп, қыркүйек айында жеміс береді. Жемісі - қызыл түсті. Тисстің барлық бөліктері, яғни қылқандары, жемістері, жас өркендері улы болады, өйткені олардың құрамында алколоид таксин бар. Тисс ық, ала көлеңкелі жерде жақсы өседі, көлеңкеге де өте шыдамды өсімдік. Бірақ суыққа, жел өтіне шыдамсыз. Қазақстанның жылы аймақтарында соңғы кездерде ғана көгалдандыруда қолданыла бастады.
Тисстің барлық түрі де улы, олардың құрамында [[алкалоид]] [[таксин]] бар (бұл у адамға, малдардан жылқы мен сиыр үшін өте қауіпті). Тисс - қатты, әрі мықты ағаш, сондықтан ол ағаш шеберлігінде, металл жонуда бірден-бір құрылыс материалы ретінде қолданылады. Қазіргі кезде оның ағашын көркемдік бұйымдар мен жиһаздар жасауда пайдаланады. Бұл ағашты өндірісте «қызыл ағаш» деп атайды. Тисстерді жиһаз жасау үшін, елді мекенді көгалдандыру үшін пайдаланылады.<ref>Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 18 том</ref>
 
== Күтімі ==
[[Көлеңке]] және алакөлеңкеде жақсы өседі. Көктем, жаз айларында қырқу жұмыстарын жүргізу керек.
 
== ;Көбейтілуі ==
Тұқымы және қалемшелеу арқылы көбейтеді.<ref>Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.Қылқанжапырақтылар: Дидактикалық материал - Алматы, 2010 - 14 бISBN 978-601-7237-07-3</ref>
 
== Бозарша туралы тақпақ ==
 
Жаз түгілі, қыста да
 
Жасыл болып тұрады.
 
Қырқып, қиып, пішіндеп,
 
Әсем қоршау қылады.
 
Қызыл дәнін қызығып
 
Балалар, жеп қоймаңдар.
 
Дәні улы болады,
 
Осыны әркез ойлаңдар.
 
▲[[Сурет:Taxus baccata henrykow poland 01.jpg|thumb|250px|Тисс]]
▲'''Тисс''', тис (Taxus) – тисс тұқымдасына жататын екі сирек бір үйлі мәңгі жасыл қылқанжапырақты ағаштар мен бұталардың туысы. Қазба қалдығы триастың соңынан белгілі. Тек солтүстік жарты шарда кездеседі. Негізінен [[Кавказ]]да, [[Азия|Кіші және Шығыс Азияда]], [[Солтүстік Америка]]да өсетін 10 түрі бар. Биіктігі 6 – 32 м, диаметрі 1 – 2,5 м. Бөрікбасы тармақталып өседі. Қылқан жапырақтары кезектесіп орналасады, қою жасыл түсті, жылтыр болады. Аталық масақшалары ([[микростробил]]і) дара, шар тәрізді, аналық бүрі ([[мегастробил]]і) де біреу, оның жалғыз ұрығы болады. Пісіп жетілген ұрығы қызыл не қызғылт кейде сары түсті, жидекке ұқсайтын ұсақ бүртіктермен қапталып жатады. Тұқымы арқылы көбейеді (оларды құстар не кемірушілер таратады), ал қолдан өсіргенде қалемше немесе сұлама бұтағы арқылы көбейтіледі. 3 – 4 мың жылдай тіршілік етеді. Тисстің барлық түрі де улы, олардың құрамында [[алкалоид]] таксин бар (бұл у адамға, малдардан жылқы мен сиыр үшін өте қауіпті). Тисстерді жиїаз жасау үшін, елді мекенді көгалдандыру үшін пайдаланылады.
<ref>Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 18 том</ref>
 
== Сілтемелер ==
Line 50 ⟶ 29:
 
== Дереккөздер ==
Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.Қылқанжапырақтылар: Дидактикалық материал - Алматы, 2010 - 14 бISBN 978-601-7237-07-3
<references />
 
{{wikify}}
 
[[Санат:Қылқан жапырақтылар]]
[[Санат:Ағаштар]]
 
{{stub}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Тисс» бетінен алынған