Гераклит: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш уикилендіру |
ш clean up, replaced: Туылған → туған (4) using AWB |
||
1-жол:
[[File:Raphael School of Athens Michelangelo.jpg|thumb|right
{{Философ
|Шынайы есімі = Гераклит
5-жол:
|Ені =
|Сурет атауы = Гераклит
|
|Лақап аты = Тұңғиық әулие
|
|
|Қайтыс болған күні = б.з.д.475ж.
|Қайтқан жері =
34-жол:
== Өмірбаяны ==
[[File:Efez agora odeon prytaneion RB.jpg|left|thumb|Кіші азиядағы Эфес қаласының қалдығы, Гераклит осында
Гераклит Эфестегі (Қазіргі [[Түркия]] жерінде) ақсүйек отбасында өмірге келген. Ол тіпті хандық таққа лайық болса да, орнын өз інісіне беріп, өзі [[Артемида ғибадатханасы]]на жасырынып, қарапайым ойшылдық өмір кешірген. Кезінде Парсы патшасы [[Дарий]] оған хат жазып, ордада грек мәдениетінен сабақ беруге ұсыныс еткен кезде де ол асқақтықпен бас тартыпты. Ол: «атақты болудан үрейленемін, сондықтан парсылар арасына барғым келмейді. Мен үшін өзімнің осылай жай адам болғаным қымбат» деген екен. Ол саясатты - ponêra деп атапты (ponêra сөзі екі мағына береді: мүлдем қате және қиыншылық). Бір қызығы, қартайғанша балалармен бірге асық ойнауға құмар болыпты. Жұрт оның балалармен бірге ойнап жүргеніне таңырқаса: «Сендер масылдар, несіне сонша таңырқайсыңдар! Әлде бұл сендер шұғылданған саясаттан жаман ба екен?» дейтін көрінеді. Әлдекім одан «неге сонша үнсіздік таныта бересіз?» деп сұрағанда, ол былай жауап беріпті:
"<big>'''Не үшін дейсің бе? Сендердің мыңқылдай берулерің үшін!'''</big>"
Бұл әңгімелер толық сенімді болмағанымен, бірақ бұл Гераклиттің жұртан өзгеше, оңаша, оқшау адам болғанын, өзінің сол бір сырлы нақылдары секілді өмірі де сырлы болғанын көрсетеді. Дегенмен, ол саясаттан тым аулақ жүрмеген де секілді. [[Эфес]]тіктер оның досын Эфестен қуған кезінде ол қатты ашуланып былай деген екен: ''Эфестегі әрбір ересек адам асылып өліп, қаланы сәбидей пәк жастарға қалтырса екен.'' Ол халықты заң үшін күресуге, зұлым патшаны қуып шығуға жігерлендірген.
50-жол:
== Шығармалары ==
Гераклит «Тұңғиық» （αἰνικτής ainiktēs）десе дегендей жазғандары күрделі, сырлы, астарлы мағынаға бай болып келеді. Ол «Табиғат туралы» деген үлкен кітап жазған екен. Кітап үш бөлімнен тұрған көрінеді: «[[Әлем]] туралы», «[[Саясат]] туралы» және «[[Рух]] туралы». Өкініштісі бұл кітап толық сақталмаған. Бізге жеткені Гераклиттің 130-дан артық нақыл сөзі. Олар оның кітабының ішінен үзіп алынған болуы да мүмкін, немесе дербес жазылған нәрсе болуы да мүмкін.
== Философиясы ==
69-жол:
=== Логос ===
Логос сөзі: "''[[сөз]]", "[[түсінік]]", "[[ереже]]", "[[жоспар]]", "[[қағида]]", "[[өлшем]]", "[[салыстырма]]", "[[есеп]]", "[[қисын]]", "[[заң]]", "[[тәртіп]]'' деген секілді көп мағынаға ие.
{{start citation}}"<big>'''Мені тыңдама, логосты тыңда. Сонда "барша дегеніміз бір" деген ақиқатты түсінесің.'''</big>"{{end citation|қайнары=}}
Гераклит: "''Логос мәңгілік өмір сүрсе де адамдар мән бермейді, оны естісе де бірінші рет естіп тұрғандай түсінбестік танытады. Ғаламдағы барша нәрсе логосқа сай басталуда, ақырласуда; мен де оны заттардың қасиетіне сай ажыратып, бұл өзі қалай болатынына дейін көрсетіп бердім; адамдардың өздері де мен түсіндірген сөз бен шындыққа күнделік мың мәрте ұшырасып жатады, бірақ олар бәрібір оған ежелден ешқашан ұшыраспағандай, еш тәжірибесі болмағандай аңтарылады. Адамзат баласы ұйқыда ештеңені есіне сақтамағандай оянған соң не істерін білмей есеңгірейді''" - дейді.
Гераклит логосты "ақиқаттың арғы өлшемі" ретінде қарастырып, адамзат санасынан асып кеткен "көктен құйылатын" объективті ақиқат, "қасиетті ереже", «ғажайып үн», «пайғамбарлық сөз» ретінде түсінгені байқалады. Оның замандасы Сиракуздық Epicharmus деген кісі былай деген екен: "[[Логос]] адамзатты басқаруда, дұрыс әдіспен қорғауда. Адамның ойлауға（logismos） ие болуы логостың арқасы. Адамзат ақылы қасиетті логостан шабыт алады, ол әркімді өмір бұлағымен суарады." Демек Гераклит заманында логос біршама терең мағынада түсінілгені, адамзат логосқа қол созғанда барып надандықтан арылады деп қарағаны байқалады. Мысалы Гераклит былай дейді:
{{start citation}}<big>Көп білу ешкімді парасатты етпейді, егер ол парасатты етер болса, онда [[Гесиод]] пен [[Пифагор]]ді, [[Ксенофан]] мен [[Гекатей]]ді тәрбиелер еді.</big>{{end citation|қайнары=}}
Яғни, олар бәрін біледі, бірақ Логосты білмейді, демек олар шындығында ештеңе білмейді дейді, Гераклит.
Логос әдетте «сөз», «айту», «ақиқат үні» қатарлы көп мағыналы сөз. Гераклит те, кейінгі [[Парменид]] те өздерін пайғамбарлық сөз айтушымыз деп сезінгені байқалып тұр. Яғни, болмыс, ой, сөз қабаттарына бірдей ортақ арғы түпнегіздік шындықтың рухани айтылу қисыны логос сөзінде көрінс табады.
Гераклиттің ойынша, ғарыш мәңгілік қозғалып, өзгеру күйінде. Тіпті соны бірден айтуға болады, тек "Қозғалыс қана мәңгілік!" Қозғалыс пен өзгеріс белгілі өлшем мен заңға бағынып орындалады. Дүниенің қозғалысы бағынатын заң Логос деп аталады.
86-жол:
=== Бәрі де ағын ===
Гераклиттің әйгілі бір сөзі қазіргі әлемде өте кең тараған:
{{start citation}}"<big>'''Адам бір өзеннен екі рет өте алмайды.'''</big>"{{end citation|қайнары=}}
Бұл нақылдың мағынасы «өзен қашанда ағыс күйінде болған соң екінші рет келгенде алдыңғы түскен өзенің ағып кеткен болып шығады» деген мағына береді. Әрине, сөздің артында сөз бар, яғни өмір ағысына, ғаламның байыздамай жаңаланған мәңгілік үрдіске қаратылғаны, уақыттың кері қайытпастығы меңзелгені байқалады. Бәрі де ағыс күйінде, бейне өзен секілді толассыз өзгеріс күйінде деген пікір қозғалыс пен өзгеріс арқылы дүние-өмір шындығын тану жосынына негіз салды.
Гераклиттің шәкірті [[Кратило]] (Κρατύλος) ұстазына тойтарыс беріп, өзгерісті тіпті де күрделі мағынада игеру дәстүрін жасады. Оның әйгілі нақылы:
{{start citation}}"<big>'''Бір өзеннен бір рет те өте алмайсың.'''</big>"{{end citation|қайнары=}}
Сен өзенге түскенде ағын қымғуыт, өзгерістер қаурыт, ештеңені шамалап, нақты солай деп айтып үлгірмейсің, өмірді танып үлгірмейсің, өзенді жүзіп үлігрмейсің, өмірдің ақжал толқындары арасында есің шығып, біліп-бімей қарсы жағаға жетіп барасың. Өмір өзеніне түсесің, бірақ оны түсіне алмай, игере алмай есің шығып, түс секілді өте шыққанын байқайсың, артыңа қарасың бейне бұл өмірді сүрмеген секілді мүлде жат, мүлде бейтаныс өмір-өзенін көресің дейді. Гераклиттің сөзі уақыттың кері қайтпастығына қаратылса, ал шәкірті Кратилоның сөзі адамның өмірі түсіндіргісіз екенін, өмір сүре тұрып өмірді толық сүріп үлгірмейтініңді, тіпті не істеп, не қойғаныңды да дұрыс шамалай алмайтыныңды көрсетеді. Кейінгісі қазіргі заман батыс философиясында [[экзистенциализм]] бағытына әсер еткені белгілі. [[Абай]]дың «Өткен өмір бейне түс, [[Мәңгілік]] болар барма дос» деген сөзі де, қазақтың "дүние – жалған" деген [[пессимизм]] идеясы да осы пікірмен астасып жатыр.
Гераклит "бәрі өмір сүреді, әрі өмір сүрмейді, зат әрі бар, әрі жоқ" дегендей біртүрлі сөздерді де айтқан. Бұл ''бар болудың өзгеріспен орындалатын шындық'' екенін баса дәріптеу екені анық. Сондай-ақ "қарама-қайшы нәрселер қарсы жағына өзгереді, ыстық суиды, суық ысиды, дымқыл құрғайды, құрғақ су болады" дейді. "Біз бір өзенге әрі түсеміз, әрі түспейміз. Біз әрі өмір сүреміз, әрі өмір сүрмейміз" деген жұмбақ мағыналы сөздердің бойында бар мен жоқ диалектикасы айқын көрінеді.
=== Қайшылықтың бірлігі ===
Ықылымдық алғашқы бірлік әрекет барысында өзгерістерге ұласады. Оның жаратылуы күйреу, күйреуі жаратылу. Бір нәрсе енді бір нәрсеге айналады, мысалы от суға, су ауаға, ауа топыраққа айналады. Әр нәрсе өзінің қарсы жағына өзгереді. Әлемде қасиеті қатып қалған ештеңе жоқ, барлық нәрсе әрі бірлікке ие, әрі қарама-қайшылыққа ие. Қайшылық болғандығы себепті бірлік іске асады, бірлік болғаны себепті қайшыласады. Зат әрі өмір сүреді, әрі өмір сүрмейді, дүние осындай қайшылықты парадокстардың кешені. Қайшылық болмаса дүние болмайды, даму болмайды. [[Музыка]]дағы көркем күйлер жоғары және төмен дыбыстар үндестігінен қалыптасады.
Дүниені соғыс билеуде. "Соғыс барлығының әкесі, барлығының билеушісі. Ол біреулерді құдай етеді, біреулерді адам етеді, біреулерді құл, келесі іреулерді еркін азамат етеді" - дейді Гераклит. Соғыс болмаса, қайшылық болмаса дүние тоқтайды және күйрейді. Қарсылықтар күресінің бірлігі (яғни бірлікке ие нәрселер ортасындағы күрес пен қайшылық) жақсылықтың басы. Гераклит: "өмір-өлім, өң мен түс, жас пен кәрі бірдей нәрсе. Кейінгісі өзгерсе алдыңғысына ауысады, алдыңғысы кейінгісіне қайтады" дейді. Әрине, қайшылық барысында мүдделілер бірігеді, тағдырластар бір-бірін табады, жақындар бір-бірін қолдайды. Өзара сүйену, өзгеру, бөліну дегендердің бәрі соғыстан болады.
175-жол:
=== Қосымша ===
[http://community.middlebury.edu/~harris/Philosophy/Heraclitus.html Гераклиттің бүгінге жеткен барлық нақылдары (ағылшынша)]
==Дереккөздер==
197-жол:
[[Санат:Философтар]]
[[Санат:Грекия философтары]]
[[Санат:
[[Санат:Ежелгі грек философтары]]
[[Санат:Б.з.б. 535 жылы туғандар]]
| |||