Минерал: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш r2.7.1) (Боттың үстегені: fy:Mineraal
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
[[Сурет:minerals.jpg|right|frame|Минерал түрлері.]]
'''Минерал''' (ескі лат. mіnera – [[кентас кесегі]]) – химиялық құрамы және физикалық қасиеттері бір текті табиғи дене. Ол жер бетіндегі немесе жердің ([[ғарыш]] денелерінің) қойнауындағы физикалық - химиялық [[процес|процестерге]] байланысты пайда болып, [[тау жыныстары|тау жыныстарын]], [[кентас|кентастар]] мен [[метеорит|метеориттерді]], т.б. құрайды. Минерал негізінен қатты [[дене|денелер]]. Олар [[кристал|кристалды]] ([[пирит]], [[галенит]]), [[аморфты]] ([[опал]], [[лимонит]]) және [[метамикты]] (сырты [[кристалл]] тәрізді, ішкі құрылысы [[аморфты]], шыныға ұқсас) болып жіктеледі. Әр Минерал өзіне тән құрамды, [[кристал|кристалды]] құрылымы бар табиғи қосынды. Жекелеген [[кристал|кристалдар]], [[дән|дәндер]] және басқа денелер Минералдық [[индивид]] деп, ал Минералдық [[индивид|индивидтердің]] бірігіп түзілгендері минералдық [[агрегат|агрегаттар]] деп аталады. [[Табиғат|Табиғатта]] зерттелген Минерал түрлері 2,5 мыңға жуық, жыл сайын 30-ға жақын жаңа Минерал түрлері анықталады. Минералдардың көпшілігінде [[ион|ионды]] құрылым кездеседі ([[кристалдық химия]]). [[Ковалентті]] және [[интерметал|интерметалдық]] құрылымдар аз кездеседі. Минерал құрауға [[Менделеев]] кестесіндегі [[инертті]] ([[асыл]]) [[газ|газдар]] мен [[уран|ураннан]] соңғы [[элемент|элементтердің]] бәрі қатысады. Олардың кейбіреуі Минерал құрауда басты орын алады, ал құрылымы мен қасиеттері басты [[элемент|элементтерге]] ұқсастары ([[Pd]], [[Ge]], [[Іn]], [[Cd]], [[Ga]], [[Tl]], [[Se]], [[І]], [[Br]], [[Re]], [[Rb]]) Минералдардың құрамында [[изоморфты|изоморфтық]] қоспалар түрінде кездеседі. [[Изоморф|Изоморфтық]] қоспалар Минералдардың химиялық қасиеттерін өзгертеді. [[Табиғат|Табиғатта]] [[силикат|силикаттар]] (Минералдың жалпы санының 25%-ы), [[сульфид|сульфидтер]] (13%), [[фосфат|фосфаттар]] мен [[ванадат|ванадаттар]] (18%), [[тотық|тотықтар]] мен [[гидрототық|гидрототықтар]] (12%), түрлі табиғи химиялық қосылыстардың (32%) Минералдары бар. [[Жер қыртысы|Жер қыртысының]] 92%-ы [[силикат|силикаттардан]], [[тотық|тотықтардан]], [[гидрототық|гидрототықтардан]] тұрады. Химиялық құрамы жағынан Минералдар таза [[элемент|элементтер]] және күрделі [[қосылыс|қосылыстар]] болып бөлінеді. Минерал [[кристал|кристалдары]] жай [[анион|аниондардан]] (S<sup>2–</sup>, O<sup>2–</sup>, OH<sup>–</sup>, Cl<sup>–</sup>, т.б.), [[анион|аниондық]] [[радикал|радикалдардан]] [CO<sub>3</sub>]<sup>2–</sup>, [SіO<sub>4</sub>]<sup>4–</sup>, [PO<sub>4</sub>]<sup>3–</sup>, т.б. құралады. Минералдарды [[[кристал|кристалды]] химиялық жіктеу, [[құрылысы|құрылысының]] ерекшеліктеріне негізделген. Құрылымы бір типтес Минералдар құрамының [[изоморфизм]] [[процес|процестерінен]] өзгеруі оларды құраушы [[атом|атомдардың]], [[ион|иондардың]] [[атом|атомдық]] ([[ион|иондық]]) [[радиус|радиустарына]], [[кристал|кристалдық]] - химиялық сандарына, химиялық байланыс түрлеріне байланысты болады. Минерал [[морфология|морфологиясы]] оның ішкі, құрылысына, пайда болу, қалыптасу жағдайларына қарай анықталады. Мысасылы, [[Қарағанды өңірі|Қарағанды өңірінің]] [[талшықты родус|талшықты родуситі]] – [[сұйық]], ал [[бұршақ]] сияқты [[тығыз]], [[борпылдақ родус|борпылдақ родуситі]] – [[қою]] [[коллоид]] [[ерітінді|ерітінділерінің]] [[кристал|кристалдануынан]] түзілген. Жеке Минералдар сыңарларының өлшемі әр түрлі болады. [[Тарбағатай]] [[пегматит|пегматиттерінен]] табылған [[кварц]] [[кристал|кристалдарының]] ұзындығы 6 метр, салмағы 72 тонна, қырларының ені 1 метрге жетеді. Кейбір [[коллоидтық Минерал|коллоидтық Минералдардың]] көлемі бірнеше м<sup>3</sup> болады. [[Табиғат|Табиғаттағы]] Минералдар сырт пішініне қарай көбіне [[дендрит|дендриттер]], [[оолит|оолиттер]], [[сферолит|сферолиттер]], [[секреция|секрециялар]], [[конкреция|конкрециялар]], [[дән]], [[топырақ]] сияқты [[масса|массалар]], [[сталактит|сталактиттер]], [[сталагмит|сталагмиттер]] түрінде кездеседі. Минералдардың физикалық қасиеттері [[кристал|кристалдық]] құрылымына және химиялық құрамына байланысты. Тығыздығына байланысты Минералдар жеңіл (2500 кг/м<sup>3</sup> дейін), орташа (2500 – 4000 кг/м<sup>3</sup>), ауыр (4000 – 8000 кг/м<sup>3</sup>) және өте ауыр (8000 кг/м<sup>3</sup>-тен жоғары) болып жіктеледі. Мөлдірлік қасиетіне байланысты мөлдір ([[тау хрусталі]]), шала мөлдір ([[сфалерит]]), мөлдір емес ([[магнетит]]) болып ажыратылады.
'''Минерал''' — әдетте табиғи түрде кездесетін, кристалдық құрылымы бар бейорганикалық зат.
Минералдар жаралу, өсу, өзгеру сатыларынан (Минералдар [[онтогения|онтогениясы]]) өтеді. Минерал [[магма|магмалық]] [[балқыма|балқымаларда]], [[ерітінді|ерітінділерде]], [[газ|газдарда]] түзіледі. Белгілі [[процес|процестерден]] кейін бірнеше Минералдың топталуы Минералдар [[парагенезис|парагенезисі]] деп аталады. Пайда болған Минералдар [[ассоциация|ассоциациялары]] [[парагенетика|парагенетикалық]] талдау негізінде жасалған әр түрлі физикалық - химиялық диаграммалар бойынша анықталады. Табиғи [[реакция|реакцияларда]] түзілетін Минерал өзін қоршаған ортамен, ортаның фазалық қалпымен және физикалық - химиялық параметрлермен тығыз байланысты. Бұл жағдайлар Минералдардың құрамы мен түрлі қасиеттеріне әсер етіп, оған [[типоморфты|типоморфтық]] белгілер (Минералдардың [[кристаллография|кристаллографиялық]] ерекшеліктері, [[агрегат|агрегаттарының]] сипаты, жеке сыңарларының өлшемі, кейбір физикалық - химиялық қасиеттер) береді. Минералдар [[экзоген|экзогендік]], [[эндоген|эндогендік]], [[метаморфоген|метаморфогендік]] [[процес|процестерде]] пайда болады. Минералдардың [[генезис|генезисін]] анықтау үшін олардың түзілу [[процес|процестерінің]] [[химизм|химизмін]], пайда болған ортаның [[фаза|фазалық]] қалпын, жүйенің физикалық - химиялық параметрлерін, түзілу, өсу, даму жолдарын, оны құраған заттардың түп негізін білу керек. Бұл аталғандарды анықтаудың басты жолдары: а) геологиялық жағдайларды зерттеу; ә) [[типоморфты|типоморфтық]] белгілерді анықтау; б) [[парагенетика|парагенетиканы]] талдау; в) [[онтогенды талдау]]; г) [[газ]] бен [[сұйық]] қосындысын зерттеу; ғ) [[табиғи реакция|табиғи реакциялардың]] [[термодинамика|термодинамикалық]] шамаларын есептеу; д) әр түрлі [[геотермометр|геотермометрлер]] мен [[газобарометр|газобарометрлер]] арқылы [[термодинамика|термодинамикалық]] параметрлерді анықтау; е) теңдеулердің физикалық - химиялық жүйесін зерттеу; ж) табиғатта түзілу жолдарын тәжірибемен қайталау; з) [[изотоп|изотоптық]] құрамын анықтау. Минералдардың өндірісте қолданылуы олардың түрлі бағалы қасиеттеріне негізделген. Өте қатты Минералдар ([[алмас]], [[корунд]], [[гранат]], т.б.) [[абразивтер реті|абразивтер ретінде]], [[пьезоэлементтік қасиет|пьезоэлементтік қасиеті]] барлары [[радиоэлектроника|радиоэлектроникада]] қолданылады; қатты әдемі түстілерінен зергерлік бұйымдар жасалады. Минералдардың физикалық қасиеттері олардың кендерін іздеуге, [[кентас|кентастарды]] байытуға мүмкіншілік береді. [[Қазақстан|Қазақстанда]] кездесетін Минералдардан [[Менделеев]] кестесіндегі элементтердің 60-тан астамы өндіріледі. [[Қазақстан|Қазақстанның]] әр жерінен жиналған Минералдардың таңдаулы коллекциялары [[Қазақстан|Қазақстанның]] геологиялық мұражайларына қойылған. [[Бандунгтег|Бандунгтегі]] ([[Индонезия]]) геологиялық мекеменің мұражайында [[Семізбұғы кені|Семізбұғы кенінің]] [[корунд]] Минералы сақтаулы; <ref> Қазақ энциклопедиясы, 6 том </ref>
 
==Сілтемелер==
[[Қаттылық]], [[жылтыр]], түс, [[кливаж]], [[омырылым]] және қатысты тығыздық сияқты сипаттарына қарап минералды анықтауға болады. Әр минералдың өзіне тән химиялық құрамы бар. Тау жыныстары минералдан құралады. Кейде кеншілер шығаратын кейбір органикалық заттар да «минерал» деп аталады.
* [[Анион]]
 
* [[Радикал]]
* [[Реакция]]
==Сыртқы сілтемелер==
* [http://portal.mfa.kz/portal/page/portal/mfa Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі]
== Пайдаланған Әдебиет ==
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
 
[[Санат:Геология]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Минерал» бетінен алынған