Сүткент ауылдық округі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш →‎Дереккөздер: clean up, replaced: 1998 ISBN → 1998 жыл. ISBN using AWB
Менің туған ауылымнын тарихын интернет көздерінен іздестіріп, табылған ақпараттарды сілтемелер жасай отырып кәрәктәру мақсатым.
1-жол:
'''Сүткент ауылдық округі''' – [[Шардара ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. Құрамына Сүткент, Шабырлы ауылдары кіреді. Тұрғыны 2,7 мың адам. Орталығы – Сүткент ауылы.
 
[[Шардара ауданы мəдениет бөлімінің ресми сайты. http://shardara-madeniet.kz/eskertkishter/7-orta-asyrda-y-s-tkent-alashy-y|Орта ғасырдағы Сүткент қалашығы]] қақпа солтүстік шығыс беттегі қабырғада анықталған. Шахристанның шығыс түкпірінде үлкен су қоймасының ізі табылған. Бұл су қоймасының қаланың ақсүйектер тұратын бөлігін ауыз сумен қамтамасыз еткен деген тұжырым жасауға болады. Қалашықтың цитадель бөлігіне қарама-қарсы бірнеше орман тұратын рабад бөлігі үйінділері де табылған. Бұдан шығатын қорытынды, орта ғасырдағы Қазақстан аумағындағы көне қалаларға тән ұқсастық, үйлесімдікті Сүткент қалашығынан да көруімізге болады.
 
Бұл дәуірлердегі өзіндік тұрмыс-тіршілігі, өркениеті дамыған қалаларды негізінен үш бөлікке бөлген. Қалашықтың шахристан бөлігінде билеуші топтар, ақсүйектер мен діни қызметкерлер, рабад бөлігінде қолөнершілер мен саудагерлер мекен етіп, ал, цитадель аумағы қаланың қорғаныс бөлігі ретінде роль атқарып, яғни, онда қамал мен бекіністер екі көне құдықтың ізі табылған. Жалпы қалашықтан табылған көне жәдігерлер ортағасырлық керамика мен тастан және металдан жасалған тұрмыстық заттар болып табылады. Зерттеу нәтижесі бойынша жоғарыда аталған тарихи нысанға ғалымдар шартты түрде Сүткент І деген атау берген.
 
Сүткент ІІ қалашығы алғашқысынан екі шақырым қашықтықта орналасқан. Қалашық бес бұрышты алаңқайдан құралған. Орташа биіктігі шамамен 1,5 метрді құрайды. Оңтүстік бөлігі 60 метр, батысы 200 метр, солтүстік жағы 280 метр және шығыс бөліктері 200 метрлік өлшемді құрайды. Алаңның барлық бұрыштарында биік бағаналардың іздері қалған. Қаланың алаңдарында әртүрлі типтегі құрылыс қалдықтары мен түзу сызықтар арқылы бөлінген көшеге ұқсас жолдардың іздері табылған. Қала үйіндісінің жоғары жақ бөлігінде, кейінгі орта ғасырлық типтегі көп мөлшерде керамикалық заттар табылған. Сүткент ІІ қалашығы негізінен кейінгі ортағасырлық қалашық болып табылады. Қалашықтарда табылған керамикалық заттарды зерттей отырып, ғалымдар Сүткент ІІ-қалашығы, Сүткент І-қалашығы өз дамуын тоқтатқаннан кейін тарих сахнасына енеді деген тұжырым жасайды.Екі қалашықтың ортасында әртүрлі құрылыс ғимараттарының үйіндісі мен қалдықтары кездесіп отырған. Бұл айтылып отырған мәліметтер өркениет тұсындағы археологиялық зертттеу нәтижесінде анықталған. Ал, Сүткент қалашығы жөніндегі жазба деректер ерте ортағасырлық мұсылман жылнамаларында кездесіп отырған. Орта ғасырларда өмір сүрген ибн Хаукаль атты жылнамашы – «Сүткент Сырдария өзенінен батысқа қарай орналасқан, қалада мешіт бар, әртүрлі түрік тайпалары жиналады және олар ислам дінін қабылдаған ержүрек, батыл, өздеріне бағынбаған көршілес түрік тайпаларымен соғысады.»– деп жазған. Худуд аль – Алем деген атпен белгілі жылнамашының  деректерінде «Сүткент – өзен жағасында орын тепкен, бай және молшылыққа кенелген мекен, оның халқы батыр және ержүрек» – деген жазулар кездескен.Басқа да ортағасырлық көне жазбаларда Сүткент Фараб аумағына кіретін қалалардың санатына енеді.
 
Истахри жазбалары бойынша, Сүткент Мауерннахрдың иелігіндегі шекаралық қала болып есептелінеді.  Кеңес Одағы тұсындағы тарихшылардың дәйектемелеріне сүйенсек, Махмұт Қашқари, Сүткент қалашығын оғыздардың мекені деп, қакте болжам жасаған. ХІ - ғасырдың аяғы мен ХҮ - ғасырдың басындағы ортағасырлық араб - иран деректерінде Сүткент жөнінде ешқандай мәлімет кездеспеген. Сол сияқты Хорезм шахы Мұхаммедтің жаулап алған қалалары сапында да Сүткент жоқ. Монғол шапқыншылығына ұшыраған Орта Азия қалалары құрамында да Сүткент атауы айтылмайды. Тек қана 1404 - 1405 жылдары Әмір Темір Самарқаннан Отырарға жасаған жорығында «Сүткент қаласы арқылы өтті» – деген деректер кездескен. 1949 жылғы археологиялық қазба кезінде табылған керамикалық заттарды зерттей келе, ғалымдар Сүткент І қалашығы ХҮІ - ғасырдың басында өмір сүруін тоқтатқан деген тұжырым жасаған. Сонымен қатар, Сүткент ІІ қалашығын ХІХ - ғасырға дейін өмір сүрген деген болжам жасайды. Қалашық жөніндегі ортағасырлық жазба деректер негізінен Х ғасырға жатады. Бұл жөнінде біз жоғарыда мысалдар келтіріп өттік. Қалашықтан табылған жәдігерлер негізінен керамикадан және тастан жасалған. Онда әртүрлі формадағы құмыралар, күнделікті тұрмысқа қажетті ыдыстар кездесіп отырған. Табылған көне жәдігерлердің барлығы Орта Азиядағы қалалардан қазылып алынған қазбаларға тән, өзіндік ұқсастығы мен ортақ үйлесім табады. Сүткент қалашығынан табылған аса құнды жәдігерлерді қазба жұмысын жүргізген археологтар өздерімен бірге алып кеткен. Бұл күндері олар Алматыдағы Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология институты мұражайында сақтаулы.
 
Сонымен қатар, Сүткент жәдігерлері Кеңес Одағы тұсында, Мәскеудің ғылыми – зерттеу институттары ғалымдарының зерттеулерінен кейін, сонда сақталуы да мүмкін. Бір ерекше айта кететін жәйт,бертін келеОтырар мұражайының қызметкерлері Сүткент ауылы тұрғындарынан, қалашықтан табылған құнды жәдігерлерді уақытша көрмеге қою мақсатымен алып кетіп, осы заттар бүгінге дейін қайтарылмай отыр. Сүткент ауылдық округінің тұрғыны, Панзарбек қажы ақсақалдың көне қалашық тағдырына байланысты өз пікірлерін  аудан әкіміне және құзырлы мекемелерге бірнеше мәрте айтқанын жариялай кетуді жөн көремін. Панзарбек қажы Сүткент қалашығының болашақ тағдырына алаңдай отырып, онда толыққанды ғылыми - зерттеу және археологиялық қазба жүргізу керек деген ойларын жеткізген. Бірақ та бұл мақсатта, республикалық деңгейде іс - шара жасалынып, ғылыми тұрғыда алдын - ала жоспарланған экспедициялық топ құру, оған білікті, кәсіби мамандар тарту қажеттілігі туындайды. Мүмкін болашақта бұлмәселелер оң шешімін тауып, Сүткент қалашығы тарихи - мәдени құндылық ретінде жаңа қырымен көрініп, тарих үшін құнды мәліметтер әкелуі сөзсіз.
 
Сүткенттің Т.Тәжібаев атындағы орта мектебіндегі мұражайда қалашықтан табылған жәдігерлер  қойылып, ол оқушылар, жалпы көпшілік үшін туған өлке тарихынан мағлұмат беруде. Мектеп директоры Омаров Серіктің ұйтқы болып, ұйымдастыруымен мектеп мұражайындағы бірқатар жәдігерлер аудандық мұражайдың негізгі және ғылыми қосымша қорына қойылды. Сүткент ауылындағы жоғарыда аты аталған  азаматтар мен мектеп ұжымына, туған өлке тарихы мен тарихи - мәдени құндылықтарға деген жанашырлығы үшін алғыс білдіре кетуді жөн деп санаймын. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың өзі ұйтқы бола отырып, қолға алынып, бүгінгі күндері іске асып, нәтижесін беріп жатқан «Мәдени мұра» бағдарламасына кез- келген қазақстандық қолдау білдіріп, жүзеге асуына өзіндік жәрдемін берсе, ұлт тарихы, мәдениеті үшін қосқан сүбелі үлесі болар деп есептейміз. Мақаланың соңғы бөлімінде Сүткентке байланысты тағы да бір тарихи деректерге тоқтала кеткіміз келеді. 1980 - 1981 жылдары В.А.Грошев бастаған Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының ирригациялық отряды Сүткент ауылынан шығысқа қарай шамамен  2 км. қашықтықта Сүткент - арық атты каналдың көне ізін тауып зерттеген. Табылған орыннан ара қашықтығы 700 метр келетін екі негізгі канал орны кездескен. Сүткент - арық каналының сол кездегі өлшем бойынша ені 3 - 5 метрді, тереңдігі шамамен 1,7 - 1,9 метрді құраған. Бас жағындағы негізгі екі канал 800 метрден кейін бірігіп, магистральді каналды құраған.  Каналдың бұл бөлігіндегі ені 7 - 9 метр, ал, тереңдігі 2,1 - 2,5 метр болып есептелінген. Канал Сүткент қалашығына дейін келіп, одан бөлініп шыққан сулар қалашықтың шахристан бөлігін айналып өтуі мүмкін және  сол жердегі жасанды су қоймасы арқылы қаланы сумен қамтамасыз етіп отырған деген болжам жасауға болады. Сүткент - арық магистральді каналы қалашықтан 8 - 9 км. қашықтықта Сырдария өзеніне қосылады. Ал, каналдың жалпы ұзындығы шамамен 15 км. болған.
 
Жоғарыда келтірілген деректер мен өлшемдер және ирригациялық жобаларды жинақтай келе В.А.Грошев өзінің 1988 жылғы Алматыдан шыққан «Средневековая ирригация Южного Казахстана» – атты ғылыми монографиясында жарияланған. 1900 жылғы Н.В.Рудневтің , ал, 1951 жылы академик А.Н.Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы жұмыстары нәтижесінде Сырдария өзенінің сол жағалауындағы ауылдық округтен шығысқа қарай 3 км. қашықтықта Сүткент мекені анықталып зерттелген. Биіктігі 1,5 - 3 метр болатын үйіндіге қазба жүргізгенде қорғаныс қамал қызметін атқарған дуал мен бағаналар іздері кездескен. Бұл үйіндіден де керамикалық тұрмыстық заттар, әртүрлі шаруашылық құралдары сынықтары кездесіп отырған. Археологтар Сүткент мекенінің өмір сүру дәуірін біздің заманымыздың ХҮ - ХҮІІІ ғасырларға жатқызады. Көне Сүткенттің тарихына байланысты жинақталған материалдар негізінен осындай. Тарихи орынды мекен еткен адамдар жөнінде дерек жоқтың қасы. Жоғарыда келтірілген материалдар негізінен кеңестік дәуірде жарық көрген ғылыми еңбектерде жарияланған. Ал, Сүткент тарихи орны жөніндегі тың материалдар мен жаңалықтар болса, алдағы уақытта міндетті түрде оқырмандарға жеткіземіз деген ойдамын. Тарихи орындарға байланысты мақалада келтірген цифрлық өлшемдер әртүрлі табиғи құбылыстарға байланысты уақыт өте келе өзгеріске ұшырайды. 
==Дереккөздер==
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, Х том.
 
Шардара ауданы мәдениет бөлімінің ресми сайты.<ref>Шардара ауданы мəдениет бөлімінің ресми сайтыю
 
http://shardara-madeniet.kz/eskertkishter/7-orta-asyrda-y-s-tkent-alashy-y</ref>
 
{{wikify}}