Орыстар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
Тег: беттің кей бөлігін тазарту Бөлімді босатты! Mobile edit Mobile web edit
92-жол:
[[Абай Құнанбайұлы|Абай]] өнер, білімі өркендеген, еңбеккер орыс халқына құрметпен қарап, ретті жерінде олардан үйренетін қасиеттің, өнегелі істің көп екенін ескертіп отырады. [[«Өкінішті көп өмір кеткен өтіп...»]] деген өлеңінде халқымыздың тура тілді кісіні орыс деп атайтынын әдейі тілге тиек етеді. Ал [[«Интернатта оқып жүр...»]] өлеңінде талап қылып, білім алғысы келген жас азаматқа, жаман бол деп, «орыс теріс айтпайтынын» ескертеді. Бар кінә сол білім алып, қулықпен сұмдық жолына түскендердің өздерінде, тек солардың «Орыста қалар жаласы» дейді. Абай еңбекқор, өнерлі орыс жағында. Ғақлияларының екінші сөзінде шамалыға тақымы толмай, өздерінен басқа жұртты өгей санап, күлкі етуге, мысқыл қылуға дайын тұратын халқымыз «Орысқа да күлуші еді: «ауылды көрсе, шапқан, жаман сасыр бас орыс» деп. Орыс ойына келгенін қылады деген... не айтса соған нанады, «ұзын құлақты тауып бер депті» деп келеке қылатын орысты сөзінің тұжырымында: «Орысқа айтар сөз жоқ, біз күңі-құлы құрлы да жоқпыз» деп әжуадан арашалап алады. Ақын ел сөзі арқылы атқа мінсе шапқылай жөнелетін орыстың тасырлау, бала мінезін, жоққа сеніп, ұзын құлақты іздеткен аңғалдығын айнытпай тап басқан. Бірақ бұл уытты, өткір сын емес, жылы мысқыл ғана. Ағартушы-ақын жас ұрпақты өзі қолын «кеш сермеп» құмарын қандыра сусындай алмай қалған орыс ғылымын үйренуге шақырады. «Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де ғылым да - бәрі орыста бар... Орыстың ғылымы - дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі» деп жазады жиырма бесінші сөзінде. Абай үшін орыс ғылымы мен өнері - табыс көзі, өмірді арзандата түсетін құрал. Бұл оның орысшылдығы емес, өмірден түйген тұжырымы, тәжірибелі, іскер адамның озық білімге, тиімді құралға деген құштарлығы. Сондықтан да ол: «Залалынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек» деп ескертеді. Ақын орыс ғылымын үйреніп алып, әкесінің айтағымен өз халқына қырғидай тиіп жүрген кейбір жастарға реніш білдіреді.
 
== Абай және орыс отаршылдық саясаты ==
Отаршылдық ойранын күнде көріп, оның түпкі зардаптарын тереңірек түсінген көзі ашық, көңілі ояу ақын орыс деген сөзді көп ретте патша әкімшілігі, соның жергілікті өкімет орындары мағынасында қолданады. Бұл орайда Абайдың қарапайым, өнер қуған орыс халқына деген жылы ықыласынан, барлық іс-әрекеті зорлық-зомбылыққа негізделген өкімет орындарына, патша жандайшаптарына деген жиіркеніші басым түсіп жатады. Ел ішін жайлаған айла-шарғыларға, пара-жалаға, ұрлық-қарлыққа осы билеушілік жүйе кінәлі екенін ақын айқын түсінген. Сондықтан да ол «орыстың законсыз зорлығына көнбейтінін» ашық айтады. Үкімет, билеуші кейпіндегі орысқа келгенде ақын тілі де ащы. Бір оқығанда-ақ жатталып қалатын:
<poem>«Мәз болады болысың,
Арқаға Ұлық қаққанға.
Шелтірейтіп орысың,
Шенді шекпен жапқанға...» </poem> - деген жолдарындағы ақын тіліне оралған ащы кекесін, уытты сөздері барша күлкілі жиіркенішті көріністі қаз қалпында көз алдыңа әкеледі. Абай:
<poem>«Орыс айтты өзіңе ерік берем деп,
Кімді сүйіп сайласаң бек көрем деп.
Бұзылмаса оған ел түзелген жоқ
Ұлық жүр бұл ісіңді кек көрем деп...» - </poem> деген жолдар арқылы Ұлықтың айтатынының бәрі жалған, бос желеу сөз екендігін еске салады. Шындап келгенде елді түзу жолға салуды көздеп отырған үкімет жоғын аңғартады. Абай жергілікті би-болыстардың үкімет алдындағы бишаралық кейпін де әбден келістіре сипаттайды, сілейте соғады. Көжекбай болысты өлтіре әжуа ететін [[«Бөтен елде бар болса...»]] атты өлеңіндегі:
<poem>«Орыс сыяз қылдырса,
Болыс елін қармайды.
Қу старшын, аш билер
Аз жүрегін жалғайды.
Орыссыз жерде тап болса,
Шақырған кісі бармайды...» - </poem>
деген жолдар арқылы ойдан-қырдан бас қосқан ордалы қулардың бар сырын ашып көрсетеді. Мұнда жәдігөй жарамсақтық та, орыстың төресі, қазақтың би-болысы болып өлексеге үймелеген жемқорлық та бар. «Ұры-қарыны қашықтан таниды» дегендей, халық қанын сүлікше сорған қарақшылардың екі елден де табылып жатқанына қынжылады:
<poem>«Құтырды көпті қойып азғанасы,
Арызшы орыс - олардың олжаласы.
Бірде оны жарылқап, бірде мұны,
Қуды ұнатты-ау, Семейдің бұл қаласы...» - </poem> деп налиды [[«Тұлпардан тұғыр озар шабылса да...»]] деген өлеңінде. Сөз аңдыған, қылмыс қуған қазаққа арыз жазып беруді кейбір көзі ашық орыстың кәсіп етіп алғанын көреміз. Кәдімгі жемтікке үймелеген құзғын-қарғаның жемдестігі. Ақын бұл жерде Семей қаласындағы орыс атауын патша әкімшілігі деген мағынада қолданған. Абай үшін елін сатқан, халық қамын ұмытқан адамнан өткен сұмырай жоқ. Ондайлардан тілінің зәрін, қаламының қаһарын аямаған. Ақын орыс ұрысса, аш бурадай бұрқырап өз жұртына шапқан болыс-билерді «Үйден үрген итке» теңейді. Бұл халықты қан қақсатқан озбырлықты көре тұрып, бұралқы итше жәутеңдеген жасықтыққа әбден қаны қайнап, қаһарына мінген, намыс тұғырына қонған өр мінез, орақ тілді адамның іркіліссіз құя салған ашу-ызасы. Жоғарыда келтірілген мысалдардан Абайдың, өзі айтқандай, орыстың залалды істерінен қашып, пайдалы жақтарынан үйренуге шақырғанын көреміз.<ref>Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9</ref>
== Дереккөздер ==
<references/>
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Орыстар» бетінен алынған