Тынық мұхит: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш (GR) Duplicate: File:View of Earth is based largely on observations from MODIS.jpg → File:Photo-like view of Earth is based largely on observations from MODIS.jpg Exact or scaled-down duplicate: [[c::File:Photo-li... |
ш clean up, replaced: June → маусым (16) using AWB |
||
89-жол:
=== Аралдар ===
{{main|Тынық мұхит аралдары}}
Тынық мұхитында жанартау салдарынан пайда болған аралдар көптеп кездеседі. Олардың көбі маржандар түзіп, ақыр соңында мұхит түбіне кетіп, ал кейбіруелері өз соңынан маржан сақиналарын қалдырған.<ref name="AAE">{{cite book|title=Academic American encyclopedia|url=http://books.google.com/books?id=cF8NAQAAMAAJ|accessdate=12
[[Сурет:Pacific Culture Areas.jpg|thumb|Микронезия, Меланезия және Полинезия]]
Арал ауданы мен көптігінен Тынық мұхиты жоғары сатыда тұр. Мұхитта елді аралдарда кездеседі: [[Жаңа Гвинея]] (829, 3 мың км²) және [[Калимантан]] (735, 7 мың км²). Өзгеде ірі [[арал]]дары және [[архипелаг]]тары - [[Азия]]да: [[Командор аралдары]], [[Сахалин]], [[Курил аралдары]], [[Жапон аралдары]] ([[Хонсю]], [[Хоккайдо]], [[Кюсю]], [[Сикоку]], [[Рюкю аралдары]]), [[Тайвань]], [[Хайнань]], [[Филиппиндер|Филиппин аралдары]] ([[Лусон]], [[Минданао]], [[Самар]], [[Негрос]], [[Палаван]], [[Панай]], [[Миндоро]]), [[Үлкен Зонд аралдары|Үлкен Зонд аралы]] (1485 мың км² осы қатарлы [[Калимантан]], [[Суматра]], [[Сулавеси]], [[Ява]], [[Банка аралы|Банка]]), [[Кіші Зонд аралдары]] ([[Тимор]], [[Сумбава]], [[Флорес аралы|Флорес]], [[Сумба]]);<ref name="GillespieClague2009">{{cite book|last1=Gillespie|first1=Rosemary G.|last2=Clague|first2=David A.|title=Encyclopedia of Islands|url=http://books.google.com/books?id=g9ZogGs_fz8C&pg=PA706|accessdate=12
{|class="graytable" style="text-align:center"
107-жол:
=== Мұхиттың қалыптасу тарихы ===
Пангея құрлығы [[Мезозой|мезозой дәуірінде]] [[Гондвана]] мен [[Лавразия]]ға ыдырағанда, оны қоршаған Панталассаның ауданы кішірейе бастады.<ref>{{cite web|url=http://www.loc.gov/today/pr/2001/01-093.html |title=Library Acquires Copy of 1507 Waldseemüller World Map - News Releases (Library of Congress) |publisher=Loc.gov |accessdate=2013-04-20}}</ref> Мезозойдың соңына қарай Гондвана мен Лавразия бөлініп, олардың бөлінуіне қарай Тынық мұхиты қалыптаса бастады. [[Юра кезеңі|Юра дәуірінде]] тынықмұхиттық бытқыл маңында мұхиттық төрт [[Литосфералық тақталар|тектоникалық тақталар]] түзілді: Тынық мұхиттық, Құла, Фараллон және Феникс.<ref name="ReferenceA">"Физическая география материков и океанов"</ref> Солтүстік-батыс Құла тақтасы [[Азия|Азия құрлығы]]ның шығыс және оңтүстік-шығыс төңірегіне жылжыды.<ref>{{cite book|title=Primary Australian History: Book F [B6] Ages 10-11|url=http://books.google.com/books?id=_i98Pu5dDhkC&pg=PA6|accessdate=12
Бұл қозғалыстың өзегі орта-мұхиттық риф аймақтары Оңтүстік-Тынықмұхиттық пен Шығыс-Тынықмұхиттық артулары болып табылады. Бұл аймақтың батысына қарай [[Еуразия тақтасы|Еуразия]] және [[Аустралия тақтасы|Аустралия тақталарының]] астына жылына 6-10 см жылдамдықпен қозғалып жатқан ең үлкен Тынықмұхит атты тақта орналасқан.<ref>{{cite book|last=Galvano|first=Antonio |title=The Discoveries of the World from Their First Original Unto the Year of Our Lord 1555, issued by the Hakluyt Society|publisher=Kessinger Publishing|origyear=1563|date=2004|url=http://books.google.com/?id=XivHTiZoMycC&lpg=1|isbn=0-7661-9022-6 |ref=Galvano 1563|authorlink=António Galvão|accessdate=2011-06-16|page=168}}</ref> [[Тынықмұхиттық тақта]] батыста [[Филиппин тақтасы]]н солтүстік-батысқа, яғни Еуразиялық тақта астыны жылына 6-8 см жылдамдығымен ығыстыруда.<ref>{{cite book|last=Milton|first=Giles|authorlink=Giles Milton|title=Nathaniel's Nutmeg|publisher=Sceptre|date=1999|location=London|pages=5, 7|isbn=978-0-340-69676-7}}</ref> Орта-мұхиттық [[риф]] аймақтарының шығысында: солтүстік-шығысында жылына 2-3 см жылдамдықпен Солтүстік-Америка тақтасы астына қозғалып бара жатқан [[Хуан де Фука тақтасы]]; орталық аймағында солтүстік-шығысқа бағытталған Кариб [[Литосфералық тақталар|литосфералық тақтасы]] астына қарай жылына 6-7 см жылдамдықпен жылып жатқан [[Кокос тақтасы]]; оңтүстікке қарай шығысқа бағыт алған Оңтүстік-Америка тақтасының астына қарай жылына 4-6 см жылдамдықпен қозғалатын [[Наска тақта]]лары орналасқан.<ref name="Porter, Jonathan 1996">Porter, Jonathan. [1996] (1996). ''Macau, the Imaginary City: Culture and Society, 1557 to the Present''. Westview Press. ISBN 0-8133-3749-6</ref>
145-жол:
[[Сурет:El nino north american weather.png|thumb|right|250 px|Эль Нинью мен Ла Нинаның Солтүстік Америкаға ықпалы]]
[[Сурет:Typhoon tip peak.jpg|thumb|right|[[Тайфун]]]]
Тынық мұхитының климатына [[Климат қалыптастырушы факторлар|күн сәулесінің радиациясы]] мен атмосфералық қозғалыстың, Азия құрлықтық бөлігінің әсері зор. Мұхитта барлық климаттық аймақтарды бөлуге болады. Қыс кезінде солтүстік аймақта Алеуттік қысым минимум баролық орталық болып, жаз кезінде әлсіз болады.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/437703/Pacific-Ocean/36083/Islands#toc36085 "Pacific Ocean: Islands"], ''Encyclopædia Britannica''. Retrieved 13
Мұхит үстіндегі ауа райы жалпы енділік аймаққа қатысты, шығысына қарағанда батысында климат жылы болып келеді. Тропикалық және [[Экваторлық климат|экваторлық]] аймақтарда ауаның орташа температурасы 27,5 °С-ден 25,5°С.<ref name="Stimac">John P. Stimac. [http://www.ux1.eiu.edu/~cfjps/1400/pressure_wind.html Air pressure and wind.] Retrieved on 8 May 2008.</ref> Жаз мезгілінде [[изотерма]] мұхиттың солтүстігінен батысына қарай 25°С-ге көтеріледі, шығысында осы деңгейден аз мөлшерде көтеріледі, оңтүстік жарты шарда солтүстікке қарай белсенді қозғалды. Мұхит үстімен өтіп ауа массасы ылғалданады. Таяу экватор аймағынан экватордың екі жағындада изогиетамен сызылған (2000 мм) жауынның максимум сызықтары өтеді, ал экватор айқын құрғақ аймақ. Тынық мұхитында оңтүстік және солтүстік пассаттардың сәйкес аймақтары болмайды. Осыған сәкес өте ылғалды және тым құрғақ аймақтар туындайды. Экватор және тропика аймақтарына қарай жауын мөлшері азаяды. Ең құрғақ аймақтар солтүстік жарты шар бөлігіндегі Калифорния маңы, ал оңтүстікте [[Перу]] және [[Чили]] қазашұңқырларында (кейбір аймақтарда жауын мөлшері жылына 50 мм болады).<ref>{{cite book|last=Walker|first=Stuart|title=The sailor's wind |publisher=W. W. Norton & Company|date=1998|pages=91|isbn=9780393045550|url=http://books.google.com/?id=KLPQqMTbxIIC&printsec=frontcover&dq=Roaring+Forties++Shrieking+Sixties++westerlies#PPA86,M1}}</ref>
290-жол:
== Зерттелу тарихы ==
Тынық мұхитын зерттеп тану хат жазу тарихынанда ерте болған. Ол кездері мұхитта жүзу үшін катамарандар, желкенді кемелерді пайдаланған.<ref name="Williams2004">{{cite book|last=Williams|first=Glyndwr|title=Captain Cook: Explorations And Reassessments|url=http://books.google.com/books?id=VqDHGru-zcIC&pg=PA143|accessdate=12
[[Сурет:Ortelius - Maris Pacifici 1589.jpg|300px|left|thumb|Тынық мұхитының сипаттамасы.<br />Авторы [[Абрахам Ортелий]], 1589 жыл]]
[[Сурет:Balboa.jpg|thumb|right|200px|[[Васко Нуньес де Бальбоа|Нуньес де Бальбоа]]]]
Алғаш болып [[1513 жыл]]ы [[испандар|испандық]] [[Васко Нуньес де Бальбоа]]<ref>[http://www.hrono.info/biograf/bio_b/balboa.html Проект Хроно]</ref> Панама мойнағының шыңынан шексіз суды, яғни Тынық мұхитын көріп, Оңтүстік теңізбен байланыстырған.<ref name="TewariAlvarez2008">{{cite book|last1=Tewari|first1=Nita|last2=Alvarez|first2=Alvin N.|title=Asian American Psychology: Current Perspectives|url=http://books.google.com/books?id=m8qgAi0LVj8C&pg=PA161|accessdate=12
Мұхитты жан-жақты зерттеу XVIII ғасырда басталды. Еуропаның басты елдері Тынық мұхитына ағылшынның [[Джеймс Кук]] (Аустралия және Жаңа Зеландияның зерттеу жұмыстары, Гавай және басқа да көптеген аралдарды ашқан) [[Француздар|француз]] [[Жан-Франсуа де Лаперуз|Жан-Франсуа Лаперуз]], итальян [[Алессандро Маласпино]]ларды (Горн мысынан Аляска бұғазына дейінгі Оңтүстік және Солтүстік Американың барлық батыс жағалауын картаға түсірген) ғылыми-зерттеу сапарларға жібере бастады. Мұхиттың солтүстік жағалауын [[Семен Иванович Дежнев|С.И. Дежнев]] (Еуразия мен Солтстік Америка арасындағы бұғазды ашқан), [[Витус Ионассен Беринг|В. Беринг]] (мұхиттың солтүстік жағалауын зерттеген) және [[Алексей Ильич Чириков|А.И. Чириков]] (Тынық мұхитының солтүстігі мен Азия солүстік-шығыс жағалауын, Солтүстік Американың солтүстік-батыс жағалауын зерттеген) сияқты зерттеушілер зерттей бастады.<ref name=autogenerated1>{{cite web|url=http://umeda.ru/study_pacific|title=Исследование Тихого океана|publisher=Путешествия и туризм|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SVqetB|archivedate=2012-02-02}}</ref> [[1803]]-[[1864 жыл]]дар аралығында орыс теңізшілерінің 45 толық және жартылай жорыққа шыққандығы нәтижесінде орыс әскери және сауда флоттары Балтық теңізі жолын жақсы танып, Тынық мұхитындағы жолда біраз арал ашты. [[1819]]-[[1821 жыл]]дары [[Беллинсгаузен Фаддей Фаддеевич|Ф. Ф. Беллисгаузен]] мен [[Михаил Петрович Лазарев|М. П. Лазарев]] жасаған жорықта [[Антарктида]] ашылды және жол жөнекей 29 арал ашылды.
|