Уикипедия

Тынық мұхит: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш clean up, replaced: June → маусым (16) using AWB
89-жол:
=== Аралдар ===
{{main|Тынық мұхит аралдары}}
Тынық мұхитында жанартау салдарынан пайда болған аралдар көптеп кездеседі. Олардың көбі маржандар түзіп, ақыр соңында мұхит түбіне кетіп, ал кейбіруелері өз соңынан маржан сақиналарын қалдырған.<ref name="AAE">{{cite book|title=Academic American encyclopedia|url=http://books.google.com/books?id=cF8NAQAAMAAJ|accessdate=12 Juneмаусым 2013|date=1997|publisher=Grolier Incorporated|isbn=978-0-7172-2068-7|page=8}}</ref><ref name="LalFortune2000">{{cite book|last1=Lal|first1=Brij Vilash|last2=Fortune|first2=Kate|title=The Pacific Islands: An Encyclopedia|url=http://books.google.com/books?id=T5pPpJl8E5wC&pg=PA63|accessdate=14 Juneмаусым 2013|date=2000|publisher=University of Hawaii Press|isbn=978-0-8248-2265-1|pages=63–}}</ref>
[[Сурет:Pacific Culture Areas.jpg|thumb|Микронезия, Меланезия және Полинезия]]
Арал ауданы мен көптігінен Тынық мұхиты жоғары сатыда тұр. Мұхитта елді аралдарда кездеседі: [[Жаңа Гвинея]] (829, 3 мың км²) және [[Калимантан]] (735, 7 мың км²). Өзгеде ірі [[арал]]дары және [[архипелаг]]тары - [[Азия]]да: [[Командор аралдары]], [[Сахалин]], [[Курил аралдары]], [[Жапон аралдары]] ([[Хонсю]], [[Хоккайдо]], [[Кюсю]], [[Сикоку]], [[Рюкю аралдары]]), [[Тайвань]], [[Хайнань]], [[Филиппиндер|Филиппин аралдары]] ([[Лусон]], [[Минданао]], [[Самар]], [[Негрос]], [[Палаван]], [[Панай]], [[Миндоро]]), [[Үлкен Зонд аралдары|Үлкен Зонд аралы]] (1485 мың км² осы қатарлы [[Калимантан]], [[Суматра]], [[Сулавеси]], [[Ява]], [[Банка аралы|Банка]]), [[Кіші Зонд аралдары]] ([[Тимор]], [[Сумбава]], [[Флорес аралы|Флорес]], [[Сумба]]);<ref name="GillespieClague2009">{{cite book|last1=Gillespie|first1=Rosemary G.|last2=Clague|first2=David A.|title=Encyclopedia of Islands|url=http://books.google.com/books?id=g9ZogGs_fz8C&pg=PA706|accessdate=12 Juneмаусым 2013|date=2009|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-25649-1|page=706}}</ref> [[Океания]]да: [[Молукка аралдары]] ([[Серам]], [[Хальмахера аралы|Хальмахера]]), [[Жаңа Гвинея]], [[Бисмарк (архипилаг)|Бисмарк архипилагы]] ([[Жаңа Британия]], [[Жаңа Ирландия]]), [[Соломон аралдары|Сүлеймен аралдары]] ([[Бугенвиль]]), [[Жаңа гебридтер]], [[Жаңа Каледония]], [[Луайоте аралдары]], [[Фиджи|Фиджи аралдары]] ([[Вити-Леву]],[[Вануа-Леву]]), [[Мариана аралдары]], [[Тувалу]], [[Тонга]], [[Туамоту]], [[Маршалл Аралдары Республикасы|Маршалл аралдары]], [[Гавай аралдары]] ([[Гавайи]]), [[Жаңа Зеландия]] ([[Солтүстік (арал, Жаңа Зеландия)|Солтүстік]] және [[Оңтүстік (арал, Жаңа Зеландия)|Оңтүстік]] аралдары);<ref name="West2009">{{cite book|last=West|first=Barbara A.|title=Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania|url=http://books.google.com/books?id=pCiNqFj3MQsC&pg=PA521|accessdate=14 Juneмаусым 2013|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1913-7|pages=521–}}</ref> Солтүстік Америкада: [[Әулие Лаврентий өзені|Әулие Лаврентия]], [[Алеут аралдары]], [[Александр архипелагы]], [[Хайда-Гуаи|Шарлотта патшайым аралы]], [[Ванкувер аралы|Ванкувер]]; Оңтүстік Америкада: [[Галапагос аралдары]], [[Чили архипелагы]] ([[Чилоэ]]), [[Отты Жер (архипелаг)|Отты Жер]] ([[Отты Жер (арал)|Отты Жер]]);<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/137072/coral-island "Coral island"], ''Encyclopædia Britannica''. Retrieved 22 Juneмаусым 2013.</ref><ref>[http://www.abc.net.au/ra/pacific/places/country/nauru.htm "Nauru"], Charting the Pacific. Retrieved 22 Juneмаусым 2013.</ref> Антарктидада: [[Палмер архипелагы]], [[Оңтүстік Шетланд аралдары]].<ref name="DunfordRidgell1996">{{cite book|last1=Dunford|first1=Betty|last2=Ridgell|first2=Reilly|title=Pacific Neighbors: The Islands of Micronesia, Melanesia, and Polynesia|url=http://books.google.com/books?id=3n2z7E1zH3MC|accessdate=14 Juneмаусым 2013|date=1996|publisher=Bess Press|isbn=978-1-57306-022-6|pages=125–}}</ref>
 
{|class="graytable" style="text-align:center"
107-жол:
 
=== Мұхиттың қалыптасу тарихы ===
Пангея құрлығы [[Мезозой|мезозой дәуірінде]] [[Гондвана]] мен [[Лавразия]]ға ыдырағанда, оны қоршаған Панталассаның ауданы кішірейе бастады.<ref>{{cite web|url=http://www.loc.gov/today/pr/2001/01-093.html |title=Library Acquires Copy of 1507 Waldseemüller World Map - News Releases (Library of Congress) |publisher=Loc.gov |accessdate=2013-04-20}}</ref> Мезозойдың соңына қарай Гондвана мен Лавразия бөлініп, олардың бөлінуіне қарай Тынық мұхиты қалыптаса бастады. [[Юра кезеңі|Юра дәуірінде]] тынықмұхиттық бытқыл маңында мұхиттық төрт [[Литосфералық тақталар|тектоникалық тақталар]] түзілді: Тынық мұхиттық, Құла, Фараллон және Феникс.<ref name="ReferenceA">"Физическая география материков и океанов"</ref> Солтүстік-батыс Құла тақтасы [[Азия|Азия құрлығы]]ның шығыс және оңтүстік-шығыс төңірегіне жылжыды.<ref>{{cite book|title=Primary Australian History: Book F [B6] Ages 10-11|url=http://books.google.com/books?id=_i98Pu5dDhkC&pg=PA6|accessdate=12 Juneмаусым 2013|date=2008|publisher=R.I.C. Publications|isbn=978-1-74126-688-7|page=6}}</ref> Солтүстік-шығыс мұхиттық тақта Фараллон Аляска, Чукотка және [[Солтүстік Америка]]ның астына жылжыды.<ref name="Stanley2004">{{cite book|last=Stanley|first=David|title=South Pacific|url=http://books.google.com/books?id=EDGapfBX-CAC&pg=PA19|accessdate=12 Juneмаусым 2013|date=2004|publisher=David Stanley|isbn=978-1-56691-411-6|page=19}}</ref> Оңтүстік-Шығыс тақтасы Феникс [[Оңтүстік Америка]]ның астына сүңги бастады. [[Бор кезеңі|Бор дәуірінде]] оңтүстік-шығыстық Тынық мұхитының мұхиттық тақтасы сол уақыттағы бір болған Аустра-Антарктикалық құрлық маңының шығысына салдарынан қазіргі Жаңа Зеландиялық жонның және Лорд-Хау мен [[Норфолк]] су асты үстірттерінің кесегі құрлықтан тебіліп кетті.<ref name=oceanario>[http://www.oceanario.pt/cms/1316/ "Life in the sea: Pacific Ocean"], Oceanário de Lisboa. Retrieved 9 Juneмаусым 2013.</ref> Кешірек борда Аустра-Антарктикалық құрлықтың жарылуы басталды. Аустралиялық тақта бөлініп, [[экватор]]ға жылжи бастады. Тынықмұхиттық тақта олигоценде бағытын солтүстік-батысқа ауыстырды.<ref name="Ober">{{cite book|last=Ober|first=Frederick Albion|title=Vasco Nuñez de Balboa|url=http://books.google.com/books?id=98zUIbdvAYgC&pg=PT129|accessdate=12 Juneмаусым 2013|publisher=Library of Alexandria|isbn=978-1-4655-7034-5|page=129}}</ref> Кешірек [[миоцен]]де Фараллон тақтасы екіге бөлінді: Кокос және Наска. Құла тақтасы солтүстік-батысқа жылжи отырып, толықтай (Тынықмұхиттық тақтаның солтүстік бөлігімен бірге) Еуразия мен прото-Алеут науасының астына кетті. Бүгінде тектоникалық тақталар қозғалысы жалғасуда.<ref name="HendersonDelpar2000">{{cite book|last1=Henderson|first1=James D.|last2=Delpar|first2=Helen|last3=Brungardt|first3=Maurice Philip|author4=Weldon, Richard N. |title=A Reference Guide to Latin American History|url=http://books.google.com/books?id=e2F7c0wW7g4C&pg=PA28|accessdate=12 Juneмаусым 2013|date=January 2000|publisher=M.E. Sharpe|isbn=978-1-56324-744-6|page=28}}</ref>
 
Бұл қозғалыстың өзегі орта-мұхиттық риф аймақтары Оңтүстік-Тынықмұхиттық пен Шығыс-Тынықмұхиттық артулары болып табылады. Бұл аймақтың батысына қарай [[Еуразия тақтасы|Еуразия]] және [[Аустралия тақтасы|Аустралия тақталарының]] астына жылына 6-10 см жылдамдықпен қозғалып жатқан ең үлкен Тынықмұхит атты тақта орналасқан.<ref>{{cite book|last=Galvano|first=Antonio |title=The Discoveries of the World from Their First Original Unto the Year of Our Lord 1555, issued by the Hakluyt Society|publisher=Kessinger Publishing|origyear=1563|date=2004|url=http://books.google.com/?id=XivHTiZoMycC&lpg=1|isbn=0-7661-9022-6 |ref=Galvano 1563|authorlink=António Galvão|accessdate=2011-06-16|page=168}}</ref> [[Тынықмұхиттық тақта]] батыста [[Филиппин тақтасы]]н солтүстік-батысқа, яғни Еуразиялық тақта астыны жылына 6-8 см жылдамдығымен ығыстыруда.<ref>{{cite book|last=Milton|first=Giles|authorlink=Giles Milton|title=Nathaniel's Nutmeg|publisher=Sceptre|date=1999|location=London|pages=5, 7|isbn=978-0-340-69676-7}}</ref> Орта-мұхиттық [[риф]] аймақтарының шығысында: солтүстік-шығысында жылына 2-3 см жылдамдықпен Солтүстік-Америка тақтасы астына қозғалып бара жатқан [[Хуан де Фука тақтасы]]; орталық аймағында солтүстік-шығысқа бағытталған Кариб [[Литосфералық тақталар|литосфералық тақтасы]] астына қарай жылына 6-7 см жылдамдықпен жылып жатқан [[Кокос тақтасы]]; оңтүстікке қарай шығысқа бағыт алған Оңтүстік-Америка тақтасының астына қарай жылына 4-6 см жылдамдықпен қозғалатын [[Наска тақта]]лары орналасқан.<ref name="Porter, Jonathan 1996">Porter, Jonathan. [1996] (1996). ''Macau, the Imaginary City: Culture and Society, 1557 to the Present''. Westview Press. ISBN 0-8133-3749-6</ref>
145-жол:
[[Сурет:El nino north american weather.png|thumb|right|250 px|Эль Нинью мен Ла Нинаның Солтүстік Америкаға ықпалы]]
[[Сурет:Typhoon tip peak.jpg|thumb|right|[[Тайфун]]]]
Тынық мұхитының климатына [[Климат қалыптастырушы факторлар|күн сәулесінің радиациясы]] мен атмосфералық қозғалыстың, Азия құрлықтық бөлігінің әсері зор. Мұхитта барлық климаттық аймақтарды бөлуге болады. Қыс кезінде солтүстік аймақта Алеуттік қысым минимум баролық орталық болып, жаз кезінде әлсіз болады.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/437703/Pacific-Ocean/36083/Islands#toc36085 "Pacific Ocean: Islands"], ''Encyclopædia Britannica''. Retrieved 13 Juneмаусым 2013.</ref> Оңтүстікке қарай Солтүстік-Тынық мұхиттық антициклон. [[Экватор]]да экваторлық депрессия (төмен қысым ауданы), ол Оңтүстік-Тынықмұхиттық антициклонға айналады. Оңтүстікке қарай қысым төмендейді, содан соң Антарктидада жоғарғы қысым аймағына ауысады. Баролық ортаның орналасуына байланысты жел бағыты қалыптасады. Солтүстік жарты шардың өлшеулі бөлігінде қыс кезінде батыстан жел басым, ал жазда оңтүстіктен қоңыр жел болады. Қыс мезгілінде мұхиттың солтүстік батысында солтүстік және солтүстік-шығыс муссон желдері болады, жаз кезінде оңтүстіктен соғады. Полюстік фронтта пайда болатын циклондар таяу полюсте болатын шторм дауылдын болатынын анықтайды (әсіресе оңтүстік жарты шарда).<ref>{{cite web|url=http://www.cpc.ncep.noaa.gov/products/analysis_monitoring/lanina/enso_evolution-status-fcsts-web.pdf|title=ENSO: Recent Evolution, Current Status and Predictions|pages=5, 19–20|author=Climate Prediction Center |author-link=Climate Prediction Center|publisher=[[National Oceanic and Atmospheric Administration]]|date=2014-06-30|accessdate=2014-06-30}}</ref> Солтүстік жарты шардың [[Субтропиктер|субтропиктік]] және [[Тропиктік белдеу|тропиктік]] аймақтарында солтүстік–шығыс [[пассат]]тар басым. Экватор аймағында жыл бойына ауа райы штильді. Оңтүстік жарты шардың тропикалық және субтропикалық аймақтарында қыс кезінде күшті, ал жазда әлсіз оңтүстік-шығыстық пассат басым. Мұнда [[тайфун]] аталатын аса күшті дауылдар тропикте жаз маусымында туындайды. Әдетте [[Филиппиндер|Филиппин]]нің шығысынан бастау алып, [[Тайвань]] және [[Жапония]] арқылы солтүсті батыс пен солтүстікке бет алып, [[Беринг теңізі]] аймағында тоқтайды.<ref name="AOML FAQ G1">{{cite web|title=Frequently Asked Questions: When is hurricane season?|publisher=[[National Oceanic and Atmospheric Administration]]|accessdate=July 25, 2006|url=http://www.aoml.noaa.gov/hrd/tcfaq/G1.html|name-list-format=vanc|author1 = Atlantic Oceanographic and Meteorological Laboratory - Hurricane Research Division|authorlink1=Atlantic Oceanographic and Meteorological Laboratory}}</ref> Тынық мұхитының өзгеде дауыл туындайтын аймағы [[Орталық Америка]]. Оңтүстік жарты шардың қырқыншы енділігінде тұрақты батыс желдері байқалады. Ал жоғарғы енділігінде [[Антарктикалық ауа|антарктикалық]] төмен қысым салдарынан желдер жалпы циклондық айналымға тәуелді.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/zn.html "Pacific Ocean"], ''World Factbook'', CIA. Retrieved 13 Juneмаусым 2013.</ref>
 
Мұхит үстіндегі ауа райы жалпы енділік аймаққа қатысты, шығысына қарағанда батысында климат жылы болып келеді. Тропикалық және [[Экваторлық климат|экваторлық]] аймақтарда ауаның орташа температурасы 27,5 °С-ден 25,5°С.<ref name="Stimac">John P. Stimac. [http://www.ux1.eiu.edu/~cfjps/1400/pressure_wind.html Air pressure and wind.] Retrieved on 8 May 2008.</ref> Жаз мезгілінде [[изотерма]] мұхиттың солтүстігінен батысына қарай 25°С-ге көтеріледі, шығысында осы деңгейден аз мөлшерде көтеріледі, оңтүстік жарты шарда солтүстікке қарай белсенді қозғалды. Мұхит үстімен өтіп ауа массасы ылғалданады. Таяу экватор аймағынан экватордың екі жағындада изогиетамен сызылған (2000 мм) жауынның максимум сызықтары өтеді, ал экватор айқын құрғақ аймақ. Тынық мұхитында оңтүстік және солтүстік пассаттардың сәйкес аймақтары болмайды. Осыған сәкес өте ылғалды және тым құрғақ аймақтар туындайды. Экватор және тропика аймақтарына қарай жауын мөлшері азаяды. Ең құрғақ аймақтар солтүстік жарты шар бөлігіндегі Калифорния маңы, ал оңтүстікте [[Перу]] және [[Чили]] қазашұңқырларында (кейбір аймақтарда жауын мөлшері жылына 50 мм болады).<ref>{{cite book|last=Walker|first=Stuart|title=The sailor's wind |publisher=W. W. Norton & Company|date=1998|pages=91|isbn=9780393045550|url=http://books.google.com/?id=KLPQqMTbxIIC&printsec=frontcover&dq=Roaring+Forties++Shrieking+Sixties++westerlies#PPA86,M1}}</ref>
290-жол:
 
== Зерттелу тарихы ==
Тынық мұхитын зерттеп тану хат жазу тарихынанда ерте болған. Ол кездері мұхитта жүзу үшін катамарандар, желкенді кемелерді пайдаланған.<ref name="Williams2004">{{cite book|last=Williams|first=Glyndwr|title=Captain Cook: Explorations And Reassessments|url=http://books.google.com/books?id=VqDHGru-zcIC&pg=PA143|accessdate=12 Juneмаусым 2013|date=2004|publisher=Boydell Press|isbn=978-1-84383-100-6|page=143}}</ref> [[1947 жыл]]ы [[Тура Хейердал]]аның басқаруымен бальс бөренелерінен жасалған су көлігімен «Кон-Тики» Тынық мұхитын Оңтүстік Американың Полинезия сынан батыс бағытта кесіп өтуі Тынық мұхитын кесіп өтуге болатынына дәлел болды. Қытайлық желкенді кемелер [[Үнді мұхиты]]ның жағалауына сапар шекті (мысалы, Чжэн Хэнің жеті саяхаты, [[1405]]-[[1433]] ж. ж).<ref name=Asiapacific>Bernard Eccleston, Michael Dawson. 1998. ''The Asia-Pacific Profile''. Routledge. p. 250.</ref>
 
[[Сурет:Ortelius - Maris Pacifici 1589.jpg|300px|left|thumb|Тынық мұхитының сипаттамасы.<br />Авторы [[Абрахам Ортелий]], 1589 жыл]]
[[Сурет:Balboa.jpg|thumb|right|200px|[[Васко Нуньес де Бальбоа|Нуньес де Бальбоа]]]]
 
Алғаш болып [[1513 жыл]]ы [[испандар|испандық]] [[Васко Нуньес де Бальбоа]]<ref>[http://www.hrono.info/biograf/bio_b/balboa.html Проект Хроно]</ref> Панама мойнағының шыңынан шексіз суды, яғни Тынық мұхитын көріп, Оңтүстік теңізбен байланыстырған.<ref name="TewariAlvarez2008">{{cite book|last1=Tewari|first1=Nita|last2=Alvarez|first2=Alvin N.|title=Asian American Psychology: Current Perspectives|url=http://books.google.com/books?id=m8qgAi0LVj8C&pg=PA161|accessdate=12 Juneмаусым 2013|date=17 September 2008|publisher=CRC Press|isbn=978-1-84169-749-9|page=161}}</ref> 1520 жылы португал теңізшісі Фернан Магеллан Оңтүстік Американы айналып бұғаздан өтіп, теңіздік жазықтықты көреді. Отты жерден Филиппин аралдарына дейінгі 3 айға созылған саяхатында Магеллан ешбір дауылға соқтықпаған себепті бұл мұхитты Тынық деп атаған. Тынық мұхитының егжей-тегжейлі картасы [[1589 жыл]]ы Ортилерияда жарияланған. [[1642]]-[[1644 жыл]]дары Тасман бастаған экспедиция нәтижесінде Аустралия өз бетіне жеке құрлық екендігі дәледенді.<ref>{{cite web|url=http://mapmogul.com/catalog/product_info.php+products_id+52|title=Ortelius, Abraham: SOLD Maris Pacifici|publisher=Map Mogul Ltd|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SV0XUv|archivedate=2012-02-02}}</ref>
 
Мұхитты жан-жақты зерттеу XVIII ғасырда басталды. Еуропаның басты елдері Тынық мұхитына ағылшынның [[Джеймс Кук]] (Аустралия және Жаңа Зеландияның зерттеу жұмыстары, Гавай және басқа да көптеген аралдарды ашқан) [[Француздар|француз]] [[Жан-Франсуа де Лаперуз|Жан-Франсуа Лаперуз]], итальян [[Алессандро Маласпино]]ларды (Горн мысынан Аляска бұғазына дейінгі Оңтүстік және Солтүстік Американың барлық батыс жағалауын картаға түсірген) ғылыми-зерттеу сапарларға жібере бастады. Мұхиттың солтүстік жағалауын [[Семен Иванович Дежнев|С.И. Дежнев]] (Еуразия мен Солтстік Америка арасындағы бұғазды ашқан), [[Витус Ионассен Беринг|В. Беринг]] (мұхиттың солтүстік жағалауын зерттеген) және [[Алексей Ильич Чириков|А.И. Чириков]] (Тынық мұхитының солтүстігі мен Азия солүстік-шығыс жағалауын, Солтүстік Американың солтүстік-батыс жағалауын зерттеген) сияқты зерттеушілер зерттей бастады.<ref name=autogenerated1>{{cite web|url=http://umeda.ru/study_pacific|title=Исследование Тихого океана|publisher=Путешествия и туризм|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SVqetB|archivedate=2012-02-02}}</ref> [[1803]]-[[1864 жыл]]дар аралығында орыс теңізшілерінің 45 толық және жартылай жорыққа шыққандығы нәтижесінде орыс әскери және сауда флоттары Балтық теңізі жолын жақсы танып, Тынық мұхитындағы жолда біраз арал ашты. [[1819]]-[[1821 жыл]]дары [[Беллинсгаузен Фаддей Фаддеевич|Ф. Ф. Беллисгаузен]] мен [[Михаил Петрович Лазарев|М. П. Лазарев]] жасаған жорықта [[Антарктида]] ашылды және жол жөнекей 29 арал ашылды.
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Тынық_мұхит» бетінен алынған