Зергерлік бұйымдар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш «Зергерлік бұйымдар» деген санатты аластады; «Зергерлік» деген санатты қосты (HotCat...
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
[[Сурет:Opal Armband 800pix.jpg|thumb|right]]
[[Сурет:amber.pendants.800pix.050203.jpg|thumb|right]]
'''Зергерлік бұйымдар''' (негізінен сәндік безендіру заттары)— асыл металдарды ([[алтын]], [[күміс]], [[платина]] және палладийді)
әшекейлеп өңдеудің, сондай-ақ түсті металдарды (жез, мельхиор т. б.) қорытудың, олардың бетіне, алтын, күміс жалатудың; көп жағдайда қымбат тастармен, [[эмаль]]мен т. б. безендірудің нәтижесінде алынатын бұйымдар.
безендіру заттары)— асыл металдарды
([[алтын]], [[күміс]], [[платина]] және палладийді)
әшекейлеп өңдеудің, сондай-ақ түсті металдарды (жез, мельхиор т. б.) қорытудың,
олардың бетіне, алтын, күміс жалатудың;
көп жағдайда қымбат тастармен, [[эмаль]]мен
т. б. безендірудің нәтижесінде алынатын
бұйымдар.
 
==Зергерлік бұйымдардың сынамасы==
Әдетте таза, асыл металдардан зергерлік бұйымдар жасалмайды. Оларға қажетті [[механика]]лық қасиеттер дарытып, тиісті түс алу үшін түсті металдар қосады, мәселен алтынның күміс және мыспен қорытпасын, кемде [[палладий]]мен, кадмиймен, [[никель]]мен, мырышпен қорытпасын; күміс пен платинаның мыспен қорытпасын, палладийдің күміспен және никельмен қорытпасын үстемелейді. Қорытпадағы асыл металдың құрамы оның сынамасын айқындайды. Көптеген елдерде сынаманы белгілеудің метрлік жүйесі қабылданған (КСРО-да ол 1927 жылдан бері енгізілген), ол бойынша сынама қорытпаның мың салмақтық бірлігіндегі асыл металдың бөлшек санымен белгіленеді.
'''Зергерлік бұйымдардың сынамасы'''. Әдетте
таза, асыл металдардан зергерлік бұйымдар жасалмайды. Оларға қажетті [[механика]]лық қасиеттер дарытып, тиісті түс алу үшін
түсті металдар қосады, мәселен алтынның
күміс және мыспен қорытпасын, кемде
[[палладий]]мен, кадмиймен, [[никель]]мен, мырышпен қорытпасын; күміс пен платинаның мыспен қорытпасын, палладийдің күміспен және
никельмен қорытпасын үстемелейді. Қорытпадағы асыл металдың құрамы оның сынамасын айқындайды. Көптеген елдерде
сынаманы белгілеудің метрлік жүйесі қабылданған (КСРО-да ол 1927 жылдан бері
енгізілген), ол бойынша сынама қорытпаның мың салмақтық бірлігіндегі асыл
металдың бөлшек санымен белгіленеді.
1927 жылға дейін Ресейде сынаманы белгілеудің мысқалдық жүйе деп аталатын (96
мысқалдай тұратын орыс фунты негізінде)
жүйесі болды. Мұнда сынама қорытпаның
96 бірлігіндегі асыл металдың салмақ өлшемімен белгіленетін.
 
1927 жылға дейін Ресейде сынаманы белгілеудің мысқалдық жүйе деп аталатын (96 мысқалдай тұратын орыс фунты негізінде)
[[АҚШ]]-та, [[Ұлыбритания]] мен [[Швейцария]]да
жүйесі болды. Мұнда сынама қорытпаның 96 бірлігіндегі асыл металдың салмақ өлшемімен белгіленетін.
караттық жүйе қабылданған. Бұл бойынша асыл тастың 1000-сынамасы 24 шартты
 
[[АҚШ]]-та, [[Ұлыбритания]] мен [[Швейцария]]да караттық жүйе қабылданған. Бұл бойынша асыл тастың 1000-сынамасы 24 шартты
бірлікке сәйкес келеді.
 
Кестеде КСРО-да қалыптасқан метрлік өлшем келтіріліп, олардың мысқалдық және караттық жүйеге аударылуы көрсетілген.
 
келтіріліп, олардың мысқалдық және караттық жүйеге аударылуы көрсетілген.
Зергерлік және басқа бұйымдар дайындауға рұқсат етілетін асыл металдар қорытпасының сынамасы заңды түрде белгіленіп, [[мемлекет]] кепілдігінде болады. Бұл үшін бұйымдар сынамалық бақылаудан өтіп, оларға сынама таңбасы қойылады. Бұйымдарта таңба салу үшін түрлі елдерде суреті мен пішіні әр түрлі бақылау белгілері қолданылады; КСРО-да ол эмблемадан (бесжұлдыз аясындағы орақ пен балға) және метрлік жүйенің үш белгілі санынан тұрады.
 
Алтынның 583-сынамалы қорытпасы неғұрлым кең тараған; бұл сынаманың қорытпасының түсі құрамына енген түсті металдардың сандық қарым-қатынасына қарай әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, егер 583-сынаманың қорытпасында алтын 58,3%, күміс шамамен 36%, ал мыс 5,7% болса, қорытпаның түсі жасыл реңк алады; күміс 18,3%, мыс 23,4% болса күлгін-қызғылт; күміс 8,3%, мыс 33,4% болса қызылдау болады.
 
Гауһар тасты әсемдік бұйымдарды дайындау үшін ақ алтын деп аталатын қорытпа кеңінен пайдаланылады, оның құрамы мынандай; 583 сынамалы алтын қорытпасында күміс 23,7—28,7%, палладий— 13,0—18,0% немесе никель 17,0% мырыш 8,7%, 16,0%; ал 750- сынамалы [[алтын]] қорытпасында — күміс 7,0—15,0%, [[палладий]] 14,0%-ке дейін, никель 4,0% [[мырыш]] 2,4% немесе [[никель]] 7,5—16,5%, мырыш 2,0—5,0%, мыс 15,0%-ке дейін болады.
 
958-сынамалы алтын қорытпасы берік болмайды. Сондықтан кең қолданылмайды. 375 сынамалы алтын қорытпасының құрамында алтын 37,5%, күміс 10,0%, мыс 48,7%, палладий 3,8.% болады.
Зергерлік және басқа бұйымдар дайындауға рұқсат етілетін асыл металдар қорытпасының сынамасы заңды түрде белгіленіп, [[мемлекет]] кепілдігінде болады. Бұл үшін
бұйымдар сынамалық бақылаудан өтіп, оларға сынама таңбасы қойылады. Бұйымдарта таңба салу үшін түрлі елдерде суреті мен
пішіні әр түрлі бақылау белгілері қолданылады; КСРО-да ол эмблемадан (бесжұлдыз аясындағы орақ пен балға) және
метрлік жүйенің үш белгілі санынан тұрады.
Алтынның 583-сынамалы қорытпасы неғұрлым кең тараған; бұл сынаманың қорытпасының түсі құрамына енген түсті металдардың сандық қарым-қатынасына қарай
әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, егер
583-сынаманың қорытпасында алтын 58,3%,
күміс шамамен 36%, ал мыс 5,7% болса,
қорытпаның түсі жасыл реңк алады; күміс
18,3%, мыс 23,4% болса күлгін-қызғылт;
күміс 8,3%, мыс 33,4% болса қызылдау
болады. Гауһар тасты әсемдік бұйымдарды дайындау үшін ақ алтын деп аталатын
қорытпа кеңінен пайдаланылады, оның құрамы мынандай; 583- сынамалы алтын
қорытпасында күміс 23,7—28,7%, палладий— 13,0—18,0% немесе никель 17,0%
мырыш 8,7%, 16,0%; ал 750- сынамалы
[[алтын]] қорытпасында — күміс 7,0—15,0%,
[[палладий]] 14,0%-ке дейін, никель 4,0% [[мырыш]] 2,4% немесе [[никель]] 7,5—16,5%, мырыш 2,0—5,0%, мыс 15,0%-ке дейін болады.
958-сынамалы алтын қорытпасы берік болмайды. Сондықтан кең қолданылмайды.
375 сынамалы алтын қорытпасының құрамында алтын 37,5%, күміс 10,0%, мыс
48,7%, палладий 3,8.% болады.
 
Күмістің 875-сынамалы қорытиасықорытпасы неғұрлым кең тараған. Оны әшекей [[зат]]тарын және ыдыс-аяқ жабдықтау үшін пайдаланылады.
Күмістің 916-сынамалы қорытпасы [[эмаль]] жалатқан ыдыстарды дайындау үшін; 960 сынамалы қорытпасы — нәзік өрнекті ыдыстар жасауға қолданылады. [[Платина]] мен палладийдің қорытиасы зергерлік істе болар-болмас мөлшерде пайдаланылады. Күміс және жез бұйымдардың тым тез тотығып кетпеуі үшін және олардың әсемдік қасиеттерін жақсарту мақсатында бетіне электролиттік тәсілмен 999 сынамалы алтын немесе 999-сынамалы күміс жалатады.
кең тараған. Оны әшекей [[зат]]тарын және
ыдыс-аяқ жабдықтау үшін пайдаланылады.
Күмістің 916-сынамалы қорытпасы [[эмаль]]
жалатқан ыдыстарды дайындау үшін; 960-
сынамалы қорытпасы — нәзік өрнекті ыдыстар жасауға қолданылады. [[Платина]] мен
палладийдің қорытиасы зергерлік істе болар-болмас мөлшерде пайдаланылады. Күміс
және жез бұйымдардың тым тез тотығып
кетпеуі үшін және олардың әсемдік қасиеттерін жақсарту мақсатында бетіне электролиттік тәсілмен 999 сынамалы алтын немесе 999-сынамалы күміс жалатады.
Бағалы және сәндік тастар. Әсем нақышталып жасалған зергерлік бұйымға қондырылған бағалы, сондай-ақ табиғи жарқырауық тастар әдемі өң беріп, бағасын
арттырады.
 
== Бағалы және сәндік тастар ==
Бұл тастар шартты түрде бағалы, жартылай бағалы және әшекейлік деп бөлінеді. Бағалы тастарға — [[алмас]], [[лағыл]], [[изумруд]],
Әсем нақышталып жасалған зергерлік бұйымға қондырылған бағалы, сондай-ақ табиғи жарқырауық тастар әдемі өң беріп, бағасын арттырады. Бұл тастар шартты түрде бағалы, жартылай бағалы және әшекейлік деп бөлінеді. Бағалы тастарға — [[алмас]], [[лағыл]], [[изумруд]], [[сапфир]], [[табиғи інжу]], александрит; жартылай бағалыға — ай тасы, аквамарин, аметист, берилл, [[гранат]], көгілдір ақық, гиоцинт, тау хрусталі, жадеит, морион, опал, топаз, турмалин, хризоберилл, хризолит, хризопраз, шпинель, циркон, цитрин, хромдиопсид, қолдан өсірілген інжу; әшекейлік тастарға — авантюрин, агат, малахит, янтарь, маржан, лазурит, нефрит, родонит, сердолик, кровавик, яшма және басқа жарқырауық тастар жатады.
топаз, турмалин, хризоберилл, хризолит, хризопраз, шпинель, циркон, цитрин, хромдиопсид, қолдан өсірілген інжу; әшекейлік
тастарға — авантюрин, агат, малахит, янтарь, маржан, лазурит, нефрит, родонит,
сердолик, кровавик, яшма және басқа жарқырауық тастар жатады.
 
Зергерлік істе бойында табиғи асыл тастардың барлық қасиеті бар [[синтетика]]лық лағыл, сапфир, [[александрит]] тастары кеңінен
қолданылады. Тиісті температура мен қысымда гауһар, аметист, алтын жалқынды топаз және басқа бағалы тастардан жасалатын иттрийлік — алюминийлік гранаттар да кең таралған.
лағыл, сапфир, [[александрит]] тастары кеңінен
қолданылады. Тиісті температура мен қысымда гауһар, аметист, алтын жалқынды
топаз және басқа бағалы тастардан жасалатын иттрийлік — алюминийлік гранаттар да
кең таралған.
 
== Зергерлік бұйымдарды күту. Зергерлік әшекей ұйымдарында [[адам]] денесі терлегеннен пайда болатын қоңыр дақ қалмауы==
Зергерлік әшекей ұйымдарында [[адам]] денесі терлегеннен пайда болатын қоңыр дақ қалмауы үшін әшекейлерді шешіп алысымен фланельмен құрғатыл сұрту керек. Түрлі шаруа істегенде және химикаттарды пайдаланарда жүзік, білезік және басқа зергерлік бұйымдарды шешіп қояды. Әсіресе алтын жалатқан бұйымдарды сақтықпен тұтыну керек. Әшекей заттарын сынап пен күкірт негізінде жасалған [[косметика]]лық бұйымдарды пайдаланғанда да (сынап алтынмен қосылса амальгома түзеді, бұдан бұйымдардың бетіне ақ дақ түседі, ал күкірт алтын мен күміске қосылса, қара түсті күкірттік қосылыстар түзеді) шешіп қойған жөн. [[Алтын]] және күміс бұйымдарға тиген [[йод]] та Қоңырқай дақтар қалдырады. Зергерлік бұйымдарды қорапшасында, құрғақ жерде сақтау керек. Әсіресе күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен белгілі бір дәрежеде болуының түрін жоғалтатын аметисті, түсті топ азды (алтын жалқындыдан басқасын), інжу мен ақықты ұқыптал сақтау қажет.
үшін әшекейлерді шешіп алысымен фланельмен құрғатыл сұрту керек. Түрлі шаруа
істегенде және химикаттарды пайдаланарда
жүзік, білезік және басқа зергерлік бұйымдарды шешіп қояды. Әсіресе алтын жалатқан бұйымдарды сақтықпен тұтыну керек.
Әшекей заттарын сынап пен күкірт негізінде жасалған [[косметика]]лық бұйымдарды
пайдаланғанда да (сынап алтынмен қосылса
амальгома түзеді, бұдан бұйымдардың бетіне
ақ дақ түседі, ал күкірт алтын мен күміске
қосылса, қара түсті күкірттік қосылыстар
түзеді) шешіп қойған жөн. [[Алтын]] және
күміс бұйымдарға тиген [[йод]] та Қоңырқай
дақтар қалдырады. Зергерлік бұйымдарды
қорапшасында, құрғақ жерде сақтау керек.
Әсіресе күннің ультракүлгін сәулелерінің
әсерінен белгілі бір дәрежеде болуының
түрін жоғалтатын аметисті, түсті топ азды (алтын жалқындыдан басқасын), інжу
мен ақықты ұқыптал сақтау қажет.
 
Егер тас қондырылып асыл металдан жасалған немесе тас қондырылмаған әшекейлік бұйымдардың жылтыр өңі тайса, оны жұмсақ тіс щеткасымен 72 стакан суға 1 шай қасық мүсәтір спиртін қосып сабынды суға жуу керек. Одан соң бұйымды таза жылы сумен шайып жіберіп, әбден құрғағанша фланельмен сүрту қажет. Алтын жалатқан бұйымдарды щеткамен неғұрлым сирегірек жуған жөн. Інжу, ақық, малахит пен янтарь ылғалға төзімсіз келеді. Осындай тасты және фольгаға қондырылған жасанды тасты бұйымдарды, сондай-ақ тастары желімдел жапсырылған әшекей заттарын қатты ластанғанда этил спирті қосылған сабынды суға (1:1) көп ұстамай шайып алу керек; янтарьды фланельмен ғана, ал қалған тастарды этиль спиртімен сүртіл тазартуға болады. Күмістен жасалған ірі бұйымдарды (мәселен ыдыс-аяқтар мен бөлменің ішкі әшекейлері) «Ювелирная» пастасымен тазартуға болады.
Егер тас қондырылып асыл металдан жасалған немесе тас қондырылмаған әшекейлік
бұйымдардың жылтыр өңі тайса, оны
жұмсақ тіс щеткасымен 72 стакан суға
1 шай қасық мүсәтір спиртін қосып
сабынды суға жуу керек. Одан соң бұйымды таза жылы сумен шайып жіберіп,
әбден құрғағанша фланельмен сүрту қажет.
Алтын жалатқан бұйымдарды щеткамен
неғұрлым сирегірек жуған жөн. Інжу, ақық,
малахит пен янтарь ылғалға төзімсіз келеді.
Осындай тасты және фольгаға қондырылған
жасанды тасты бұйымдарды, сондай-ақ тастары желімдел жапсырылған әшекей зат-
тарын қатты ластанғанда этиль спирті
қосылған сабынды суға (1:1) көп ұстамай шайып алу керек; янтарьды фланельмен ғана, ал қалған тастарды этиль спиртімен сүртіл тазартуға болады. Күмістел жа-
салған ірі бұйымдарды (мәселен ыдыс-аяқтар мен бөлменің ішкі әшекейлері) «Ювелирная» пастасымен тазартуға болады.
 
Тым қатты ластанған бұйымдарды зергерлік шеберханаларда таз арттыру керек.<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>
шеберханаларда таз арттыру керек.<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>
 
== Дереккөздер ==