Қоқан хандығы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
[[File:Kokand Medal.jpg|thumb|alt=A.| ''[[Қоқандықтар медалі]]''.]]
'''Қоқан хандығы''' – 18 ғ-дың соңы мен 19 ғ-дың бас кезіндегі Орталық Азиядағы мемлекет. Орталығы – Қоқан қаласы болды. Қоқан хандығының негізін салушы [[Шахрукби]] шамамен 1710 жылы [[Бұхара]] әмірлігіне тәуелсіз шағын иелік құрды. Немересі [[Ирданби]] көрші елдермен қиян-кескі соғыстар жүргізіп, [[Әндіжан]], [[Наманган]], [[Маргелан]] аймақтарын қосып алды. 1758 жылы Бұхара оны тәуелсіз мемлекет ретінде мойындады. 1760 – 70 жылы Қоқан хандығы оңтүстігіндегі қазақтармен қақтығыстар жүргізді. Қоқан хандығы 19 ғасыр бас кезінде қатты күшейді. [[Әлім]] (1800 – 10), [[Омар]] (1810 – 22), [[Мұхаммед-Әли]] (Мадали, Мәделі) (1822 – 42) хандар тұсында оның аумағы барынша кеңейді. Кухистан тәжіктерінен шыққан [[Әлім бек]] жеке билігін күшейтіп, хан атанды. 1807 – 09 жылы Орта Азиядағы аса ірі стратегиялық орталығы Ташкентті бағындырды. [[Ташкент]] маңындағы қазақ билеушілерінің бір бөлігі Қоқан хандығын қолдаса, қалғандары Бұхарамен одақтасты. 10 мың отбасы Абылайдың үшінші ұлы Әділ төренің басшылығымен Қытайға көшіп кетті. 1813 – 14 жылы [[Сайрам]] мен [[Түркістан]] қалалары бағындырылды. Хандықтың ресми тілі ортаазиялық парсы тілі (16 – 19 ғ. тәжік әдеби тілі) болды. 19 ғасырдың 1-жартысында Қоқан хандығы қазіргі Қырғызстан мен Оңтүстік Қазақстанның басым бөлігін бағындырды. Басып алған жерлерінде олар [[Ақмешіт]], [[Жөлек]], [[Жаңақорған]], [[Шымқорған]], [[Күмісқорған]], [[Әулиеата]], [[Меркі]], [[Пішпек]], т.б. бекіністер тұрғызды. 1821 ж. қазақтар Түркістаннан Әулиеатаға дейінгі аралықта көтеріліс жасап, Шымкент пен Сайрамды алды. Бірақ әр ру өз бетінше әрекет жасағандықтан, көтерілісшілер табысқа жете алмады. Хандық халқының негізгі бөлігін өзбектер құрады. Сондай-ақ, оның аумағында тәжіктер, қазақтар мен қырғыздар да мекен етті.
Қоқан хандығындағы жердің едәуір бөлігі мемлекет меншігінде болды, оны хан өз қалауынша пайдаланды. Бұл жерлерде еңбек еткен шаруалар, мемл. жерді жалға алушылар ретінде салық төледі. Жердің бір бөлігін хан өзіне ерекше қызмет көрсеткен адамдарға сыйға тартты. Негізгі жер салығы басқа да мұсылман мемлекеттеріндегідей харадж еді. Мәделі хан билігінің соңына қарай күшейе түскен бүліктер мен халық көтерілістері Бұхара әмірі Насрулланың [[Қоқан]] хандығына соққы беріп (1839 және 1841 – 42), Ташкент пен Ходжентті басып алуына жағдай жасады. Қоқанға Бұхарадан әкім тағайындалды. Алайда қоқандықтар шақырып алған Әлім ханның немере інісі – Шир-Әли хан (Шерәлі) (1842 – 45) Ташкент пен Ходжентті қайтарып алды. Шир-Әлидің мұрагерлері тұсында хандық қатты әлсіреді. Салықтың өсуі халықтың жаппай көтерілістерге шығуына алып келді. Қоқан хандығының әлсіреуіне, сондай-ақ, хандық ішіндегі өзара бақталастық және көрші халықтармен саяси күрес те әсер етті.
Қоқандықтар [[Жетісу]] мен Ұлытауға жорық жасаса, орыстар көтеріліске шыққан қазақтардың Қоқан хандығымен бірігіп кетуінен қауіптеніп, Ұлытаудағы Қоқан бекіністерін талқандады. 1837 – 47 жылы Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс кезінде Ресей мен Қоқан хандығы қазақтарға қарсы одақ құрды. Бірақ 1853 – 56 ж. болған Қырым соғысынан кейін Орталық Азияға ағылшындардың еніп кетуінен қорыққан Ресей Жетісуға орнығып алды.
19 ғ-дың 60-жылдары патша әскерлерінің Орта Азияға шабуылы басталды. Қоқан хандығын жаулап алу бірінші кезектегі мақсатқа айналды, өйткені ол Бұхарамен және Хиуамен күресте аса тиімді аймақ болып саналады. 1865 ж. 17 мамырда орыс әскерлері Ташкентті, 24 мамырда Ходжентті алды. Осындай аса ауқымды жерлерінен айырылу Қо¬қан хандарын салықты тағы да өсіруге мәжбүр етті. Мұның өзі халықтың наразылығын күшейтті. Бұл наразылық 1874 – 76 ж. Қоқан көтерілісіне ұласты. Қоқан ханы көтерілістерді басу үшін Ресейден әскери көмек сұрауға мәжбүр болды. 2 ай ішінде орыс әскерлері көтерілісшілерді талқандады. 1876 ж. 19 ақпанда Ресей өкіметінің жарлығымен Қоқан хандығы жойылып, оның орнына Ферғана облысы құрылды. Ол Түркістан генерал-губернаторлығының құрамына енді.
{{Stub}}
{{wikify}}
[[Санат:Қазақстан тарихы]]
[[Қатысушы:Alimas|Alimas]] 12:31, 2011 ж. маусымның 15 (ALMT)
| |||