Кесірткелер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш КЕСІРТКЕ дегенді Кесіртке дегенге жылжытты
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
[[Сурет:AAB004 Uromastyx hardwickii 763.JPG|right|thumb|right|200px| Кесіртке]]'''КЕСІРТКЕ'''(Saurіa) – [[ҚАБЫРШАҚТЫЛАР|қабыршақтылардың]] бір отряд тармағы. Қазба қалдықтары [[триас]] кезеңінен сақталған, жыландардың арғы тегі болып саналады. К.Кесіртке Жер шарының суық аймақтарынан басқа жерінің бәріне дерлік таралған. Бұлардың қазіргі кезде 20 тұқымдасқа, 350 туысқа бірігетін 4000-нан астам түрі бар. [[Қазақстан|Қазақстанда]] 6 тұқымдасы ([[жармасқы]], [[ешкіемер]], [[кесел]], [[ұршықсап]], [[жабысқақ]], [[кәдімгі кесіртке]]), 13 туысы, 30 түрі кең таралған. Кәдімгі К.Кесіртке тұқымдасының республикамызда 2 туысы бар: 1) кесіртке (Lacerta), оған тән белгі – құрсағындағы қабыршақтар ұзынынан қатарласа орналасқан. Танау тесігінің қалқаны жоғары көтерілмеген. Маңдай қалқанында ұзын, терең ойысы болмайды; 2) кесірт (Eremіas), олардың құрсақ қабыршағы қиғаш қатпарласып орналасқан. Танау тесігі жоғары көтеріңкі келеді, маңдай қалқанында ұзынша ойысы болады. Бұлардың Қазақстанда 11 түрі кездеседі. Мыс.Мысалы, секіргіш кесіртке (Lacerta agіlіs, тұрқы 12 см-дей) республиканың солт.солтүстік бөлігінде, [[Алтай]], [[Сауыр]], [[Жетісу]] (Жоңғар) Алатауы, [[Тарбағатай]], [[Күнгей Алатауы|Күнгей Алатауында]]; тірі туатын кесіртке (Lacerta vіvіpara, тұрқы 7,5 см-дей) [[Батыс Қазақстан]], [[Ақмола]] обл-ндаоблысында, [[Алтай|Алтайда]]; жүгіргіш кесірт (Eremіas velox, тұрқы 8,5 см-дей) мен орташа кесірт (Eremіas іntermedіa, тұрқы 7 см-дей) республиканың оңт.оңтүстік аймақтарында; жолақты кесірт (Eremіas scrіpta, тұрқы 6 см-дей) [[Каспий|Каспий маңындағы]] құмнан бастап, [[Алакөл|Алакөлге]] дейін; торлы кесірт (Eremіas grammіca, тұрқы 10 см-дей) [[Арал|Арал т-нентеңізінен]] Алакөлге дейін таралған. К-діңКесірткелердің көптеген түрі жерде жүреді, ағашқа, бұтаға өрмелей алады, құмға батып кететін түрлері де бар (бат-бат кесіртке). [[Галапагос]] [[игуан|игуанасы]] мұхит жиегіне жақын жердегі суда кездеседі. Денесі жалпақ, қысқа не ұзынша келеді. Денесінің тұрқы 3,5 см-ден 4 м-ге (қ. Кесел) жетеді. Тері қабыршағының пішіні, құрылысы, үлкендігі әркелкі, оның түрлік жіктелімге бөлгенде үлкен мәні бар. Аяғы кейбір түрінде өте жақсы жетілген, кейбіреуінде [[редукция|редукцияға]] ұшыраған (тек қалдығы қалған). Тісі бірқырлы кейде көпқырлы болады. Тілінің құрылысы да әр түрлі. Мыс.Мысалы, жармасқы мен ешкіемерде – жалпақ, қалың етті; кеселде – ұзын, ұшы екіге айрылған; [[хамелеон|хамелеонда]] – өте ұзын, түп жағына қарай жуандайды. Көздерінің қабағы қозғалмалы, ойнақшып тұрады. Қауіп төнгенде көбі құйрығын үзіп тастап қашады, бірақ көп кешікпей жаңадан құйрық пайда болып бұрынғы қалпына келеді. Жұп [[копулятивті органдар]] (жыныстық мүшелер) болады. К-діңКесірткелердің көпшілігі жұмыртқалайды. Ұсақ түрлері 1 – 2, орташалары 8 – 20, ірілері оннан астам жұмыртқа салады. К-діңКесірткелердің арасында жемін күндіз де, түнде де аулайтын түрлері бар. Түрлі жәндіктер мен олардың дернәсілдерімен, өрмекшілер, моллюскілер, құрттармен, ұсақ кемірушілермен, құстар және олардың жұмыртқасымен, бақа, жыландармен, аздаған түрі өсімдіктің жұмсақ бөліктерімен, жемісімен және тұқымымен қоректенеді. К.Кесірткелера.ауыл ш-нашаруашылығына зиянды жәндіктерді жеп, негізінен, пайда келтіретін жануарлар, бірақ К-діңКесірткелердің арасында денелерінде жәндіктердің, кененің қансорғыш түрлері тіршілік етіп, адамға, жануарларға, малға қауіпті ауру қоздырғыштарын тарататын түрлері де бар. К-діңКесірткелердің терісінен түрлі бұйымдар жасалады. Кейбір түрлері улы келеді. К.Кесірткелер көп ауланған, олардың санының жылдан-жылға азаюына байланысты қорғауға алынып, 36 түрі мен түр тармағы Халықар.Халықаралық табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына», ал республикадағы 3 түрі ([[жұмырбас шұбар К.Кесіртке]], Зайсан[[Зайса]]н жұмырбас К-іКесірткесі және кесел) Қазақстанның [[Қызыл кітап|«Қызыл кітабына»]] енгізілген.[[Сурет:Сурак.jpg‎|right|thumb|]] [[Санат:К]]
 
[[Санат:Жануарлар]]