Уикипедия

Тегеран: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш →‎Басқа: clean up, replaced: июнь → маусым using AWB
Өңдеу түйіні жоқ
111-жол:
 
[[Сурет:Ex embassy US tehran.jpg|thumb|250px|Бұрынғы [[АҚШ]] елшілігінің алдындағы плакат. Астындаға көкшіл мәтін: ''Марг бар Америко'' — «Америкаға өлiм»]]
1969 жылы Шемиран Тегеран құрамына еніп, қаланың солтүстікке қарай өрістету жұмыстары тоқтайды. Жаңа қала құрылыс доктринасы бойынша, қала батыс және шығасқа қарай кеңейтіле бастайды. Қала құрылысы Кережге қисындастыра жақындайды. Қаланың батысы мен онтүстігіндеоңтүстігінде өнеркәсiптiк аудандар салынады. Батыстаға энергетикалық дағдарысты алып келген 1970 жылдардағы [[мұнай]] бағасының күрт өсуі және қаланың ары ғарай қарқындауына жаңа талпыныс береді. Шах мұнай [[экспорт]]ынан келген жоғарғы табысты жаңа аудан салуға жұмсауға оқталды, ол аудан Пақлауи билігінін символына айналуға тиіс болған. «Шахистан» жобасы 1976 жылы дайын болып, бірақ қаражат таусылуымен іс жүзінде жүзеге аспады.
 
1978 жылдың 8 қыркүйегінде, Тегеранда және бүкіл Иранда шах үкіметі қарсыластарының демонстрациялары басталып, кейіннен жаппай наразылыққа ұлғасады. Осындай алғаш ауқымды наразылық қыркүйекте орын алып, полиция күшімен таратылады. Осы мезгілден бастап, жаппай ереуiлдер әсерінен Тегеран экономикасы "тоқтап қалады". Анығында, 1979 жылдың 16 қаңтарында шах шерушілерге қарсы тұра алмай, Ираннан қашуға мәжбүр болады, ал 1 ақпанда миллион тегерандықтар қуғынға ұшыраған [[имам]] [[Рухолла Хомейни]]ді (15 жыл бұрын қаладан қуылған) қарсы алады. Қалада хомейниліктер мен олардың қарсыластары арасында ұрыс-керіс басталады. 9 ақпанда, Мәһрабат [[әуежай]]ындағы техниктер жанжалы көшелердегі жойқын қақтығыстарға ұласады, қақтығыстар нәтижесінде екі күн ішінде Хомейни жақтаушылары бүкіл әкімшілік мекемелерді, күш беретiн мекемелер және [[полиция]] бөлiмшелерiн жаулап алады. Иранда 11 ақпан Революция Жеңіс күні ретінде тойланады. 1979 жылдың 4 қарашасында жауынгер жөнге салынған [[студент]]тер тобы америкалық елшілікті басып алып, елшілік жұмысшалыры тұтқында 444 күн өткізеді.
209-жол:
[[Сурет:Azadi Tower at night.jpg|thumb|275px|Тегеран символы — [[Азади мұнарасы]]]]
 
1995 жылы Тегеран тұрғындарының 27 %-ы кедейшілікте тұрған, бірақ тегерандық кедейлердің өмiр деңгейi елдің басқа аймақтардағы кедейлердің өмiр деңгейiнен жоғары.{{-1|<ref>Djavad Salehi-Isfahani. Mobility and the dynamics of poverty in Iran: What can we learn from the 1992-95 panel data? Mimeo, 10/11/2003</ref>}} 1996 жылы тұрғындардың сауаттылық деңгейi 84,7 % құрды, орташа өмiрдiң ұзақтығы - 70,5 жыл.{{-1|<ref>БҰҰ Даму Бағдарламасы, Human Development report of the Islam Republic of Iran, 1999</ref>}} Кедей тегерандықтар көбініесе қаланың онтүстігіндеоңтүстігінде тұрады. Оларды бейресми түрде "таста тұратындар" ({{lang-fa|كوهنشينان}}&nbsp;— ''kuhneshinan'') деп атайды. Айрықша үлкен кедей кварталдар [[Исламшаһар]] және [[Шаһар-Дәңгеш]] қала маңайындарында шоғырланған, тұрғындар саны сәйкесінше 350 және 250 мың адам. {{-1|<ref>Mike Davis. Le pire des mondes possibles. De l’explosion urbaine au bidonville global. La Découverte, 2006 (ISBN 978-2-7071-4915-2), p. 31</ref>}} Ол жерлерлерде әдетте имигранттар мен босқындар тұрады.
 
1978 жылы Тегеранның кедей онтүстігіоңтүстігі [[үкімет]]ке қарсы наразылықтардың орталығы болды. Оларды толығымен басу мүмкін болған жоқ. Революциядан кейінгі астан-кестенді пайдаланып, кедей тұрғындар қала маңайына заңсыз түрде көптеген үйшіктерді салып тастады, бұл жұмыстар түн ортасында да жүрді. 1980 жылдың өзінде шалғай жерлерге 100 мың адам қоныстанды, ал 1986 жылы бұл сан - 450 мыңға жетті. Бұл [[Күрдістан]] мен [[Ауғанстан]]нан келген көптеген босқындарының салдарынан болған еді.
 
1990 жылдың басына Тегеран әкімдігі заңсыз салынған үйшіктерді жою шараларын бастады. 1991 жылдың тамызында Бағырабат қонысын қиратылуы жергілікті тұрғындардың ызасын келтіріп, наразылықты [[полиция]] күшімен тоқтатуға тура келді. 1992 жылдың наурызында [[иран-ирак соғысы]]ның [[ардагер]]лер тобы шалғай жерлер тұрғындарының жағдайы бойынша Тегеран әкімдігіне наразылық бiлдiрдi. Одан кейін бүліншіліктер қайта жалғасты. Бүліншілікті жаншу кезінде 6 адам қаза тапты, 300 адам жараланды, ал кейіннен 5 адам өлім жазасына кесілді. Осындай соңғы үлкен наразылық 1995 жылы [[Исламшаһар]]да орын алды.
222-жол:
== География ==
[[Сурет:Tegeran mnt.JPG|thumb|275px|Тегеран солтүстігіндегі тау]]
Тегеран Иранның солтүстігіндегі аттас уәләйатында орналасқан. ОнтүстіктеОңтүстікте қаланы [[Каспий теңізі]]нен ажыратып жатқан [[Тошал]] тауының [[Эльбурс]] жотасының астында орналасқан. Қала солтүстіктен онтүстіккеоңтүстікке қарай 26 км және батыстан шығысқа қарай 40 км-ге созылып жатыр. Ауданы шамамен 1550 км² құрайды. Қала маңайында биiктiктін алмасуы 700 метр құрайды: онтүстіктеоңтүстікте 1100 метр, солтүстікте 1800 метр.
 
Тегеран, 1870-1872 жылдары реконструкциядан өткен ескі қаладан және XX ғасырдың 1940 жылдардан бастап салынған жаңа қаладан тұрады. Қала құрылыс құрылымында XIX-XX ғасырлардың әдетті кварталдары басым, тiк төртбұрышты желiлермен кесілген көшелер мен аудандар, саябақ, фонтандар мен көп қабатты қонақүйлер, банк, қазіргі батысеуропалық архитектура стиліндегі әкімшілік ғимаратар, [[кетеж]], оңаша үйлер, 10-12 қабатты тұрғын үйлер жиі кездеседі. Көптеген жаңа аудандар салу әсерінен (Арьямехр, Тегеран-Парыс және т.б.) қазіргі Тегеран солтүстік, солтүстік-батыс және солтүстік-шығысқа қарай кеңейеді.
 
Солтүстік аудандар басқа аудандарға қарағанда ластануға аз ұшыраған. Ол жерде Тегеранның ең ауқатты адамдары тұрады. Орталық аудандарда көбінесе кеңселер, банктер және басқа мекемелер орналасқан. ОнтүстіктеОңтүстікте, батыста, шөлге жақын қарай аумақта өнеркәсіптік кәсіпорындар шоғырланған. Тегеранның ірі қалаларына Кереж, Рей жатады.
 
== Климаты ==
Тегеран солтүстікте Эльбурс [[тау тізбектері]] мен онтүстікоңтүстік-шығыста Дешті-Кеуір сортаңдау шөл арасындағы көлбеген жазықтық орналасқан. Сондықтан, солтүстік аудандарда қылима суық жіне ылғалды, ал онтүстікоңтүстік аудандарда - ыстық және құрғақ. Тегеран климаты [[Субтропиктер|субтропиктік]], құрғақ болып келеді. Ең ыстық ай - шілде, ең суық - қаңтар. Қаланың географиялық ерекшеліктеріне байланысты, температураның тербелiс амплитудасы 65 градус құрайды. Қар әдетте қараша мен наурыз аралығында жауады, бірақ қаланың көптеген бөліктерінде қар қаңтар мен ақпанда жатады. Қыста кейде өте қатты аяздар болады (қаланың сонша аласа жағрапиялық кеңдiгінің өлшегiштерi бойынша).
 
Жылдық орта мөлшердегi жауын-шашын мөлшерi - 240 мм, көбiнесе қыста жауады. Жазда жауын-шашын өте-сирек.
299-жол:
[[Сурет:Traffic tehran.jpg|thumb|250px|Тегерандағы қозғалыс.]]
 
Тегеран (әсіресе қаланың орталық және онтүстікоңтүстік аудандары) ластанған ауадан зардап шегеді. Әр-түрлі [[Өкпе ауруынан иммунологиялық сақтандыру|өкпе ауруларын]] туғызатын [[тұмша]], қалада жиі кездеседі. Экологиялық жағдай Тегерандағы [[Өлім көрсеткіші|өлімнің]] ірі факторларының бірі болып табылады. Тегеран әкімдігінің ақпараты бойынша, 2006 жылы тұмша әсерінен 10 000 адам қайтыс болды.{{-1|<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/6245463.stm BBC NEWS | Middle East | Iran smog 'kills 3,600 in month']</ref>}}
 
Тұмша көптеген өндірістік кәсіпорындың шоғырлануынан пайда болады. Одан басқа Тегеранда қоғамдық көлік жүйесі нашар дамыған - Тегеран метрополитені қала аудандарының шағын бөлігін ғана байланыстырады, сондықтан адамдар [[автобус]]пен және жеке көлікпен пайдалануға мәжбүр. Тегерандағы [[автокөлік]]тердің көп бөлігі 1970-1980 жылдары арасында жасалынған және қазіргі замаңғы экологиялық талаптарға сай емес. Оған қоса Мәһрабат [[әуежай]]ы қала маңайында орналасқан. Тегеранның физика-жағрапиялық орны да үлкен үлес ойнайды, қала сортаңды шөлдің солүстік-батысында орналасқан, ал тау тізбектері Каспий теңізінен келетін ылғал ауа қозғалысына кедергі келтіреді.
307-жол:
== Әкiмшiлiк бөліну ==
Тегеранның үлкен бөлігі Тегеран [[шахристан]]ыңың территориясында орналасқан.1968 жылдың жалпы планыңда, астаналық әкімдігінің юрисдикцияна 1800 км² жер берілді. Бұл шекаралардың сыртында құрылыс жұмыстарын жүргізуге тыйым салынған, өйткені қалған жазық жер [[Ауыл шаруашылығы|ауыл шаруашылық]] қажеттіліктерге қолданылды. Бірақ, уақыт өтісімен ауыл қоныстар Тегераның серік-қалаларына айналды: [[Рей]], [[Эсламшахр]], [[Дарсанабад]], [[Акбарабад]], [[Кудс]], [[Шахрияр]] және басқалар.
1996 жылы қала шекарасы Тегеран шахристан шегінен шығып, қала шегіне Шәмиранат (солтүстік), Рей (онтүстікоңтүстік) және Исламшаһар (онтүстікоңтүстік-батыс) шахристандарының аудандары қосылды.{{-1|<ref name="tehran-12517">[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=12517 Tehran, Administrative Districts]</ref>}}
 
Тегеран 22 әкімшілік аймаққа бөлінген. Бұл аймақтардың жалпы ауданы 707 км² құрайды. Қаланы 50 километрге "созып", Тегеран құрамына соңғы болып 21 және 22 (ең үлкен) аймақтар кірді (1991).{{-1|<ref name="tehran-12517"/>}}
400-жол:
Тегеран темір және тас жолдардың орталық торабы. Иран сияықта, Тегеран өзінің жоғары сапалы [[Автомобиль жолы|автомобиль жолдарымен]] әйгілі. Тегерандағы тас жолдардың жалпы ұзындығы 280 км, эстакада, көпірлер жолайрықтар ұзындығы - 180 км. Тағы 130 км жол және 120 км [[эстакада]] салынып жатыр.{{-1|<ref name="tehran-12516">[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=12516 Tehran, Traffic & Transportation]</ref>}}
 
Батыстан Тегеранға үш тас жол келеді- "Ескі" "Жаңа" Кереж тас жолы және [[Фатақ]] [[даңғыл]]ы. ОнтүстіктенОңтүстіктен - [[Саиди]] даңғылы, Шейіт Тондығоян даңғылы, Рәжай даңғылы және Қауаран даңғылы. Сұлған-Саңған тас жолы Тегераннан солтүстіктен шығып, Эльбурс арқылы Мазандаранға барады.
 
Иранның басқа қалаларымен салыстырғанда, Тегеранда сақина тәрізді автожол жоқ, оның орныңа қаланы онтүстіктеноңтүстіктен айналатын, ұзындығы 32 км жарты-сақина бар. Үлкен магистральдар Тегеранды солтүстіктен онтүстіккеоңтүстікке және батыстан шығысқа қарай "кесіп" өтеді, олардың ішінде Наваба Сефеви даңғылы (18 км) және Азади&nbsp;— Энгелаб көшесі (41 км).
 
=== Метрополитен ===
Тегеран метрополитені 2001 жылдан бері жұмыс істейді. Қазіргі уақытта 4 желі жұмыс істейді, оның екеуі іс-жүзінде бір-бірінің жалғасы болып табылады және орталық кварталдарды батыстағы қала маңайларымен Кереж қаласын байланыстырады. Тағы бір желі солтүстіктен онтүстіккеоңтүстікке, Рей қаласына қарай жүреді. 4-ші желі 2008 жылы қолданысқа беріліп, әзірге тен 3 стансасы бар. Желілердің жалпы ұзындығы - 90 км құрайды. Жұмыс істейтін стансалар саны - 54. Жақын жылдарда қолданысқа тағы 5 желі қосу жоспарлануда. [[Метро]]ның көптеген стансалары ұлттық [[нақыс]]тармен өрнектелген.
 
[[Сурет:Iran-travel132.jpg|thumb|250px|left|Мирдамад бульварындағы кептелу]]
=== Темір жол ===
Орталық темір жол вокзалы Джавадийе ауданыңда орналасқан. Осы жерден солтүстік-батыстағы Зенджан және Тебірезге темір жол тарайды, шығыстағы Мәшһатқа, онтүстікоңтүстік-батыстағы Қорамшақырға, онтүстікоңтүстік-шығыстағы Йездке және Бендер-Аббасқа темір жол тарайды. Вокзал ғимараты 1930-жылдары украин архитекторы Владислав Городецкий жобасы бойынша салынған.{{-1|<ref>[http://archive.travel.ru/iran/83882.html Мешхед&nbsp;— священный город шиитов]</ref>}} Тегеран-[[Кереж]] желісінде шапшаң темiр жол қатынасы жұмыс істейді.
 
=== Әуежай ===
Тегеранға екі ірі әуежай қызмет көрсетедi. Тегеранның батысында ескі Мәһрабат әуежайы орналасқан, 2007 жылдың күзіне дейін ол халықаралық рейстеріне қызмет көрсеткен. Мәһрабат сонымен бірге - Иран Әскери-әуе күштерiнің базасы. Қазіргі уақытта рейстердің көп бөлігі имам Хомейни атындағы әуежайға ауыстырды, ол Тегеранның онтүстігіненоңтүстігінен 300 км қашықтықта орналасқан. Хомейниге әлі метро желілері жүргізілген жоқ, бірақ ол Тегеранмен автомагистраль және темір жолмен қатынасады.
 
=== Автокөліктер ===
429-жол:
=== Уәли-Асыр бульвары ===
[[Сурет:Valieasr2.jpg|thumb|250px|Уәли-Асырдағы бөтік (киім т. б. тауар сататын шағын дүкен)]]
Уәли-Асыр ({{lang-fa|ولی‌عصر}}) [[бульвар]]ы Тегеранның іскерлік және "бейресми" өмірінің шоғырлануы. Бұл Тегерандағы ең ұзын көшелерінің бірі, онтүстіктеноңтүстіктен солтүстікке қарай 18 километрге созылып жатыр. Уәли-Асырдың абыройлы солтүстік кварталдар бойында көптеген қаржы мекемелер, [[елшілік]]тер, қымбат [[мейманхана]]лар, бөтіктер және басқа да мекемелер шоғырланған. Уәли-Асыр - туристтер мен тегерандықтардың сүйікті демалыс орны, әсіресе жастардың.
 
Уәли-Асыр бульварында Тегеран территориясында алкөлді сусындарды ішуге, әйелдерге бастарын жаппай кіруге болатын жалғыз орын бар - ол «Ермен клубы».{{-1|<ref>[http://www.lonelyplanet.com/worldguide/iran/tehran/where-to-eat/1000685879?list=true Armenian Club]</ref>}} Тегеранда ірі [[Христиан діні|христиан]] [[ермен]]дер [[диаспора]]сы бар, оларға үкімет [[шарап]] өндіруге жіне оны жаратуға рұқсат берді, бұл жағдайды Тегеранның қалған тұрғындары өздеріне тиімді қолданады, өйткені Ислам революциясынан кейін [[Шариғат|Ислам заңдарын]] қадағалау әлдеқалай төмендеді.{{-1|<ref>[http://www.opendemocracy.net/people/article_903.jsp Drinking Tehran dry]</ref>}}
455-жол:
1971 жылы Тегеранда ирандық [[монархия]]ның 2500 жылдық құрметіне орай Бостандық Мұнарасы (Азади) салынды. Мұнара үстіне лифтпен көтіріліп, қар басқан тау шыңдарын тамашаласа болады.
 
Қаланың онтүстігіндеоңтүстігінде Бехеште-Захра [[зират]]ында Имам Хомейни Мазары орналасқан, кешене ұзындығы 91 метр 4 [[Мұнара|мешіт мұнарасы]] кіреді.
 
Қаланың солтүстігіндегі Саадабад сарайы - шахтың бұрынғы жаздық резиденциясы. Кешенге бірнеше сарай мен саябақ кіреді. Оның жаныңда Ниаваран сарайы орналасқан.
513-жол:
* тегерандық еркiн ислам университетi&nbsp;— Орталық бөлім
* тегерандық еркiн ислам университетi&nbsp;— Солтүстік бөлім
* тегерандық еркiн ислам университетi&nbsp;— ОнтүстікОңтүстік бөлім
* тегерандық еркiн ислам университетi&nbsp;— Медицина институты
* Тегеран университеті
601-жол:
*{{flagicon|China}} [[Бейжің]] ({{lang-zh|北京}}), [[Қытай]] ([[10 сәуір]] [[1999]])
*{{flagicon|South Africa}} '''[[Претория]]''', [[Оңтүстік Африка Республикасы]] ([[2002]])
*{{flagicon|South Korea}} '''[[Сеул]]''', [[ОнтүстікОңтүстік Корея]] ([[1963]])
*{{flagicon|USA}} '''[[Лос-Анджелес]]''', [[АҚШ]] ([[1972]])
 
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Тегеран» бетінен алынған