Отырар ауданы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

|website = [http://www.otraraimak.kz]

}}

'''Отырар ауданы''' - [[Оңтүстік Қазақстан облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. Батысында [[Қызылорда облысы]]мен, шығысында [[Ордабасы]], оңтүстік-шығысында Арыс қалалық әкімдігіне карасты аумақпен және [[Сарыағаш ауданы|Сарыағаш]] ауданымен, оңтүстік, оңтүстік-батысында [[Шардара ауданы]]мен шектеседі. Жер аумағы 18,1 мың километр2, (облыстың 15,4%-ы). Тұрғын халқы 55,2 мың адам (2004). Аудан аумағындағы 43 елді мекен 11 ауылдык округке біріктірілген. Әкімшілік орталығы — [[Шәуілдір ауылы]].

 

 

===Геологиясы===

Отырар ауданының жер қыртысын Тұран плитасының эпигерциндік құрылымынан (Сырдария депрессиясы) түзілген. Ӏргетасы мезокайнозой дәуіріне жатады. Оның терендігі ауданның оңтүстігінде 2000 метр, ал Сырдарияның оң жағалық аңғарында 1500 метрдей. Эпигерциндік платформаның антиклиналь осі ауданның шығыс бөлігінде ([[Қаратау жотасы]] маңында). Сырдария аңғарына дейінгі (шығыс бөлігі) орта және төмені төрттік жүйенің тау жыныстарынан тұрады. Тектоникалық құрылымы жағынан Қызылқұм бөлігі бірнеше құрылымдык қабаттан тұрады. Бүл өңірдің жер қыртысы бірнеше жарылыстармен қиылған палеозойдың магмалық шөгінді жыныстарынан құралған.

 

 

===Гидрологиясы===

Аудан арқылы Сырдария және оның Қазақстандағы жалғыз ірі саласы — [[Арыс өзені]] ағып өтеді. Арыс өзені [[Көкмардан (Оңтүстік Қазақстан облысы)|Көкмардан]] ауылы тұсында Сырдария өзеніне құяды. Өзеннің осы тұсын Құйган деп атайды және ол бүкіл Отырар оазисінің (шұратының) кіндігі саналады. Арыстың (оған 91 сала құяды) суымен ауданның 7,0 мың гектар жері суарылады және 50 мың гектар жерді суландыруға болады. Орталығы [[Тянь-Шань]]нан бастау алатын Сырдария (ежелгі аты — [[Сейхун]]) Қазақстанда [[Машат]], [[Келтемашат]], [[Балабеген]], [[Бөген]], [[Шаян]], [[Ақсу]] салаларына бөлінеді. Ортағасырлық автор [[Рузбехан]] өзінің еңбегінде Сырдария өзеніне: "Бұл өзен 300 ташка (2000 километр) дейін ағып Қарақұмның құмдарында жоғалып кетеді.

 

 

===Өсімдігі===

Аудан аумағында [[баялыш]], [[күйреуік]], [[теріскен]], [[көкпек]], құмды өңірлерде сексеуілді тоғай, өзен аңғарында шілікті-жиделі тоғайлар бар. Құмтөбелер аралығында [[фунт]] және [[кермек]] суы жақын жатқан жерлерде шұраттар (оазистер) кездеседі. Ауданның Сырдария өңірінде [[Қосарал]] аймағы бар. Бүдан басқа (жалпы аумағы 36 мың га) [[Майлытоғай]], [[Қанттоғай]], [[Топшақтытоғай]], [[Қожатоғай]], [[Байтоғай]], [[Көтенарал]], [[Қарабұлақ]], [[Кертен]], [[Қарасу]], [[Алағұс]], т.б. аумағы шағын оншақты орманды-тоғайлы жерлер кездеседі. Бұларда негізінен [[тораңғы]], [[жиде]], [[қаратал]], [[ешкітал]] (шілік), [[жыңғыл]], [[шеңгел]]дер өскен. Қызылқұм өңірінде аумағы 820 мың гектар болатын сексеуілді тоғай бар. Сонымен катар, аудан жерінде көпшілігі малдың азықтық коры саналатын [[қара жусан]], [[изен]], [[балықкөз]], [[атқұлақ]], [[мия]], [[қара сора]], [[майсора]], [[алабұта]], [[қурай]], [[қумай]], [[кекіре]], [[тарақбоз]], [[сүттіген]], [[рам]], [[түйе]], [[қарын]], [[қоянсүйек]], [[киікоты]], т.б. өседі. Арыс өзені бойында дүние жүзіне әйгілі [[дәрмене]] дәрілік-шипалық шөбі өседі. Одан басқа [[адыраспан]], [[мендуана]], [[үшойық]], [[жалбыз]], [[жыңғыл]], [[қырықбуын]], [[қоңырау]], [[тұмаршөп]], т.б. дәрілік өсімдіктер бар.

 

===Жануарлар дүниесі===

Ауданда негізінен шөлді белдемге бейімделген тағы аң-құстар тіршілік етеді. Олар: [[қасқыр]], [[шиебөрі]], [[қарсақ]], [[түлкі]], [[доңыз]] ([[қабан]]), [[мәлін]], [[қоян]], [[борсық]], [[қырғауыл]], [[үйрек]], [[қаз]], [[ақ бөкен]], т.б. Бұлардан басқа бауырымен жорғалаушылар мен кемірушілер көптеп кездеседі.

 

==Халқы==

Аудан тұрғындарының негізін осы шұратты өңірдің байырғы халқы — қазақтар құрайды (99,7%). Жыныстық құрамы бойынша: ерлер 49,8%-ды, әйелдер 50,2%-ды құрайды. Халық негізінен Сыр бойы және Арыс өзені аңғарында қоныстанған. Тұрғын халықтың орташа тығыздығы 1 километр квадрат жерге 3 адамнан келеді. Ірі елді мекендері: [[Шәуілдір]] (8,8 мың адам), [[Темір]] (4,3), [[Көксарай]] (4,2), [[Арыс]] (3,0), [[Балтакөл]] (2,9), [[Маяқұм]] (2,6), т.б. Әлеуметтік жағдайы бойынша: зейнеткерлер — 4044 адам, Екінші дүние жүздік соғыс ардагерлері — 67, [[Социалистік Еңбек Ері]] — 21, Батыр Аналар, Алтын, Күміс алқа иелері — 1284, әлеуметтік көмек алатындар — 405, [[Кеңес Одағының Батыры]] — 2, жұмыссыздар саны - 800 (3,4%).

 

==Экономикасы==

Аудан өңірі шөлді-шөлейтті белдеулерде орналаскандыктан мұндағы су, суару (суғару) жүйесі ежелден маңызды [[шаруашылық]] саласы болып саналады. Ежелгі отырарлыктар ірі-ірі су жүйелерін салып, егіншілік кәсібін айтарлықтай дамытқан. Кейбір жеке адамдар мен шағын ауылдардың егіншілікпен айналысуға деген бастаманың көпшілік халык тарапынан колдау таппаған кездер де болған. Сондыктан XIX-XX ғасырларда бұл өңірде суы мол екі өзен болғанымен, егіншілік дамуы ішінара кенжелеп келген. Қызылқұм аймағы [[Тұран]] өлкесіндегі ірі мал жайылымы ретінде танылған. Құм ішінен сексеуілмен шегенделген терең құдықтар қазып, құмды өлкені халық мал жайылымына айналдырған. Ежелден егіншілікпен аты шыққан Отырар алқабы 1914 жылы ирригаторлардың назарын қайтадан өзіне аударды. Сол уақыттарда өңірде іздестіру-зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін 1918 жылы Лениннің кол қойған декретіне байланысты Түркістан өлкесінде жаңадан су жүйелерін жасау және су жүйелерін жөндеу мақсатында 50 миллион сом қаржы бөлінді.

 

 

===Шағын және орта кәсіпкерлік саласы===

Ауданда 2007 жылдың 6 айына 3138 кәсіпкерлік құрылым тіркелсе, оның ішінде облыстық Әділет басқармасына тіркелген заңды тұлғалар саны - 564 құрылым, жеке тұлғалар саны - 2574 құрылым болып отыр.

 

 

==Ауыл шаруашылығы==

Отырар ауылы негізінен мал шаруашылығына маманданған. Ауданда 1996 жылы дейін етті, сүтті мал өсіретін 8 кеңшар, 1 асыл тұқымды мал зауыты болған. Нарық экономикасына өтуге байланысты олар кейіннен жекешелендірілді. 2003 жылы ауданда шаруашылық жүргізуші субъектілердің саны 3420-ға жетті. Оның ішінде занды түлғалар саны 487 және жеке тұлғалар 2933, шаруа кожалықтары 2569, жеке кәсіпкерлер 364. Ауданда ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы 1692 мың гектар, оның ішінде жыртылатын жер 15,8 мың гектар, суармалы жер аумағы 27,3 мың гектар, көп жылдық ағаштар 256 гектар, шабындық 15,5 мың гектар, жайылым 16,48 мың гектар болды (2003). Ауданда өнеркәсіп өндірісінде 21 кәсіпорын, ауыл шаруашылығында 590, құрылыста 14, көлік және байланыс саласында 11, саудада 180 және басқа кәсіппен айналысатын 16 шаруашылық субъектілер тіркелген (2003).

 

 

==Әлеуметтік-мәдениет саласы==

Ауданда алғашқы мектеп 1926 жылы "Темір" темір жол станциясында ашылған. [[1930]] жылы Сталинабад, Кеңес, Ногин, [[Отырар]], Қызыл Түркістан, 1932 жылы Ынталы, Қоғам, Талапты, Қарғалы, Шәуілдір бастауыш мектептері ашылды. Жыл сайын мектептер саны көбейе түсті. 1936 жылы ауданда 24 мектеп болды. Ал 1966 жылы мектептер саны 55-ке жетіп, онда 558 мұғалім жұмыс істеді. Қазір (2003) ауданда халыққа білім беру мекемелерінің саны 49-ға жетті. Олардың ішінде 1 кәсіптік-техникалық мектеп бар. Одан басқа ауданда мәдениет ошақтарынан: 18 клуб, 1 мәдениет сарайы, 1 музей, 1 лицей-интернат, 15 кітапхана тіркелген. Сондай-ақ әрбір мектептерде шағын музейлер ұйымдастырылған. Ауданның денсаулық сақтау ісі [[1930]] жылы іске асырыла бастады.

 

[[1937]] жылы ауданда бір дәрігер және екі медбике ғана болған. Бүгінгі танда ауданда халыққа медициналық қызмет көрсететін 46 емдеу-профилактикалық мекемесі жұмыс істейді. Олардың қатарындағы 1 орталық аурухана, 1 өкпе аурулары диспансері, 7 ауылдық отбасылық амбулатория, 6 ауылдық дәрігерлік емхана, аудандық СЭС мекемесі халық денсаулығын жақсарту үшін қызмет көрсетеді. Аудан аумағы арқылы [[Орынбор—Ташкент темір жолы]] өтеді. Автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы 361 километр. Аудан орталығы — Шәуілдір ауылынан Шымкент қаласына дейінгі қашықтық 145 километр.

===Әлеуметтік сала көрсеткіштері===

Ауданда 2007 жылдың 1 шілдесіне тұрмысы төмен отбасылар саны-187 болып, жалпы отбасының 2,0 пайызын құрап отыр. Бұл өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда тұрмысы төмен отбасылар саны 138 кемігенін көрсетеді.

Ағымдағы жылдың 6 айында 266 жұмыссыз ақылы қоғамдық жұмысқа тартылып, 245 жаңа жұмыс орындары ашылып отыр.<ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref>

 

{{Оңтүстік Қазақстан облысы}}