Бүркіт: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
65-жол:
Тұмсықтың көбе, орақ, тұмсық мүйіз, оған жапсарлас иектің екі жағындағы қалқан, оған жапсарлас өткір қиғақ деп аталатын бөліктері бар. Тұмсық мүйізінің езуге жапсарласқан жиегі, астыңғы иектің екі жағын жаба түскен мүйізділеу бөлігі қиғақ делінеді. Бүркіт өткір қиғағымен тістегенін қиып түсіреді. Тұмсық көбесі мен маңдай аралығындағы түксіз, жарғақты келген қасқа маңдайы кең әрі көтеріңкі, ал езуінің асты үстіңгісінен сәл-пәл озыңқы болса, тектіліктің белгісіне саналады. Езуін самқау деп атайды. Ол үлкейген сайын бүркіттің қуаты да күшейе береді. Бүркіттің ұшуын тежеп, кенеттен тоқтауын құйрық шалғы атқарады (қаршыға, тұйғын тәрізді құстардың құйрығы ұзынырақ келеді). Құйрық шалғысы 12-ден кем болса, ұшуға олақ, қимылы орашолақ, өзі қорғалақ, ебедейсіз болады.
Бүркіттің тағы бір қасиеті оның жанары мен көзінің аясының ерекшелігінде жатыр. Көз ұясы аумақты, қабағы шалқақ, алды жазыңқы бітуі көздің жан-жаққа қырағы қарауына қолайлылық тудырады. Көз алдының қабығы (немесе кеңсірік қабығы) кұс басқан қарақылшықтанып тұрады және әртүрлі түсті болып келеді. Бүркіт көзінің сыны: жайнаған көз, шатынаған көз, шырадай жанған көз, тоғайлы көз, қанды көз, шүңірек көз, қаракөз, қысық көз, құм көз, тұз көз, қанқызыл көз, аң шегір, алтын шегір, жезшегір, көкшегір, күрең шегір, кішірекшегір, қан шегір т.б. Қазақтар «құстың жүрегі көзінен көрінеді» дейді. Көзі мөлдір, жәудіреген, сукөз, мұз көз болса нашар, қарашығы тұнық емес, ажарсыз, күңгірт болса қайратсыз дейді. Көзінен сағым ойнап, түбінен миы көрінген шегір кұстар қырағы тез байқағыш келеді. Соған байланысты қанды көз және қырағы деп те екіге бөледі. Қанды көз қырандар көп қайыру тілемейді, ал қырағысы аспаннан ұсақ-түйекке дейін жіті көреді, бірақ ерекше бабты қажет етеді.
Құсбегілікке қатысты әдебиеттерде, құсбегілер тәжірибесінде жақсы, алғыр бүркіттің сыны мынадай деп сипатталады: үңгірлене біткен биік қабағы, оның астында шоқтай жайнаған, от шапқан, қарасы сұсты жанарлы болады. Жазықтау маңдайлы, мойны жуан, басы етсіз, желкесін қызылшулан түсті қою шуда орап, жотасына қарай құлаған; төс сүйегі жалды, айыршағы кең, иығы шығыңқы, жота мен қабырға жүндері тораңғының жапырағындай жалпақ, ұшы сүйір, алқасынан бауырына қарай біткен мамық жүндерінің түбі тығыз, мамықтың ұшы кер жолақты, саны бір тұтам, төрт еліден үлкен, аяқтарының арасы алыс (талтақ), саусақтары бұйра қышырлы, тұяқтары инедей түзу әрі өткір, мелжемді. Жақсы бүркіт саңғырығын алысқа қарай тастайды, басын тік ұстап, аяғының арасын тұғырға алыс салады, жебелі құйрығы мен шалғылығын керегедей қомдап отырады. Бүркіттің саусақтарының үстіндегі жүгері дәніне ұқсас домалақ түйір тастарын бүркіт аяғының тасы деп атай¬ды. Егер осы тас төрт саусақтың үстінде теп-тегіс төрттен болса, оның маңдайалды сыны болады немесе ортаңғы саусағының тасы төртеу болып, басқа салалары үштен болса да жаман емес. Қыран тұяғының болаттай мықты әрі өткірлігі туралы бүркітшілер: «тұяқтарының түбі құдды сиырдың мүйізі сияқты былтығыр, ұшы инедей үшкір болып, әр тұяғының бір жағына жабысып біткен пышақтың жүзіндей табиғи мүйізді тұяқ болатын» дейді. Асқан қыран құс тұяғының осындай пышақтай өткір болаты алған аңының ішін жарып та жіберетін болған. Ондай қыранды ішжарғыш деп те атайды. Кейде бүркіт түлкіге көп түсіп, тұяғының болаты мұқалған болса, құсбегі оны пышақпен қырлап, жонып, өткірлеп қоятын болған.<ref> Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2</ref>
 
==Бүркіт тегеуіріні==
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Бүркіт» бетінен алынған