Майя: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Майя''' — [[Мексика]] мен [[Орталық Америка]]дағы [[үндіс]] халықтарының тобы. Майя негізгі Майя мен [[Юкатан]] Майясынан (юкатектер), [[лакандон]]дар, [[чоли]]лер, [[чонтали]]лер, [[чорт]]тар, [[цельтали]]лер, [[хакальтек]]тер, [[хуастек]]тер, [[киче]], [[какчикел]]дер, [[маме]], [[ишил]]дер, т.б. халықтардан тұрады. Жалпы саны 2,8 млн. ([[2002]]). Мексика мен [[Гватемала]]да, олармен шекаралас [[Белиз]], Батыс [[Гондурас]] пен Батыс Сальвадордағы[[Сальвадор]]дағы тропиктік ормандар мен таулы жазықтарды мекендейді. Үндістердің пенути тіл шоғырының жеке тобын құрайтын, туыстас майя және киче тілдерінде сөйлейді.

Майяның арғы аталары шамамен б.з.б. 4 — 3-мыңжылдықта Мексика шығанағының солтүстік жағалауынан Чьяпас пен Гватемаланың таулы аудандарына қарай қоныс аударған. Б.з.б. 2-мыңжылдықтың соңында Веракрус пен Табаскада Майя тілдес ольмектер Орталық Америкада алғашқы мәдениеттің негізін қалады (қ. Ольмек мәдениеті). Б.з.б. 1-мыңжылдықтың ортасында олардың мекеніне басқа тайпалардың (тотонак, ацтек, михе-сохе, т.б.) баса-көктеп кіруінің нәтижесінде ольмектер мәдениеті құлдырады. Б.з. бастапқы кезеңінде Майя қала-мемлекет мәдениеттері қалыптаса бастады. 7 — 9 ғ-ларда Майя қалаларын тольтектер мен оған одақтас тайпалар бағындырғанымен, [[Юкатан]] мен таулы Гватемалада[[Гватемала]]да науалардың елеулі ықпалына ұшыраған Майя мәдениеті одан әрі дами берді (қ. Майя мемлекеті).

Қазіргі заманда Майя дәстүрлі мәдениеті ауылдық жерлерде сақталып қалған. Майяның негізгі дәстүрлі кәсібі — [[егіншілік]]. Майялар кофе плантацияларында, тұз, әктас өндіру, балық аулау мен орман ш-нда, өнеркәсіптерде жұмыс істейді. Көпшілігі — католиктер. Майяларда дәстүрлі омарташылық (әсіресе Юкатанда), үй құстарын (күркетауық, тауық) өсіру, аңшылық, терімшілік, балық аулау дамыған. Сонымен бірге сиыр, шошқа, жылқы, ешкі, қой өсірумен айналысады. Жүгері, асбұршақ, асқабақ, батат, бұрыш, көкөніс пен темекі өсіреді. Қыш құмыра жасау, кестелеу, тоқу, ағаш жону, тоқымашылық, саз аспаптарын, қайықтар мен саз кірпіштер жасау сияқты қолөнер түрлері сақталған. Тұрғын үйлері сырықтардан, құрақтардан, сабаннан құрастырылып, екі немесе төрт жақты, сабанмен немесе пальма жапырақтарымен жабылған биік шатырлы болып келеді. Шағын ауылдардағы үйлер, негізінен, саз кірпіштерден салынады. Сопақ пішінді көне тұрғын үйлер де кездеседі. Әр үйде су құятын үлкен қыш ыдыс, тас дән үгіткіш, аласа орындықтар, сәкі, бұрышта үш тас негізінде ошақ, ішкі аулада ас ішетін орын мен астық сақтайтын қойма болады. Қалыңдықтың қалың малын жұмыспен өтеу жүйесі қалыптасқан. Әлеум. ұйымдарында діни-азаматтық иерархия, ғұрыптық қатынастар орныққан. Қауымның негізін әкімшілік, діни және сауда орталығы — пуэблоның айналасына қоныстанған шағын елді мекендер халқы құрайды. Бұрынғы нанымдары мен әдет-ғұрыптары (тауға, әруақтарға, суға, жауын-шашын құдайына табыну, бақсылық, балгерлік, т.б.) христиан дінімен ұштасып кеткен. Діни әдет-ғұрыптар көне майя күнтізбесі бойынша атқарылады. Дәстүрлі ауыз әдебиеті үлгілері, көне әндер, ертегілер мен аңыздар, билер сақталған.

8 ғ-дың соңында майяларда 100-ден аса қала болды. Майялар ежелгі заманнан ормандарды өртеу арқылы тың жерлерді игерді. Негізгі дақылы жүгері (маис) болды. Сондай-ақ асбұршақ, асқабақ, бұрыш, картоп, жазық жерлерде мақта өсірілді. Үй жануарларынан күркетауық пен ит өсіріп, оларды азық ретінде пайдаланды. [[Аңшылық]], омарташылық балық аулау кәсіптерімен де айналысты. Құнды металдарды өңдеп, қару-жарақ, әшекей бұйымдар жасауда, сәулет өнерінде майялар үлкен жетістіктерге жетті. Батпақты жерлерді құрғату жұмыстары жүргізілді. Майялардың мәдениет саласындағы маңызды жетістіктерінің бірі — суретті жазу болды (қ. Майя жазуы). Солт-тен батысқа үндістердің баса-көктеп кіруіне байланысты майялардың ежелгі қалаларының көпшілігі 9 — 10 ғ-ларда өмір сүруін тоқтатты. Жаулап алушылар майялармен тез араласып, 10 ғ-да Юкатанда [[майя-тольтек]] мемлекеті пайда болды. Екі ғасыр бойы мемлекеттің рухани орт. Чичен-Ица қ. болды. Тольтектер жаңа қалалар (Толлан, Кукулькан, т.б.) салды. Ел астанасы [[Толлан]] қ. әсіресе Топильцин патшалық құрған тұста гүлденді. Ол адамдарды құрбандыққа шалуға қарсы шығып, адамгершілік қағидаларын дамытатын мәдениетті қолдады. [[Чичен-Ица]] қ-н 12 ғ-дың соңында Майяпан қ-ның билеушісі талқандады. 13 ғ-дың соңына дейін майя-тольтек мемлекетінде кокомдар әулеті билік етті. Алайда 1441 ж. бағынышты қалалар тұрғындарының көтерілісі нәтижесінде М. м. бірнеше дербес иеліктерге бөлініп кетті.

Майялардың әрбір қала-мемлекеті кішігірім құл иеленуші патшалық болды. Қала-мемлекетті [[Халач Виник]] (“өлы адам”) атағын алған патша басқарды. Олар өз қоластына заң шығарушылық, атқарушылық, әскери, сот, діни биліктерді шоғырландырды. Патшаның жергілікті жердегі тікелей өкілдерінің қызметін батаб аталатын әкімдер атқарды. Ең төменгі қызмет өкілдері тупилдер деп аталды. Патшаның сарайдағы негізгі көмекшілері мемл. бас абыз бен қазынаға алым-салықтың түсуін бақылайтын кальвак болды. Өңделетін жерлер жеке отбасыларға бөлінді. Жер өңдеу жұмыстары кезінде өзара қауымдық көмек қағидасы да сақталды. Құлдардың еңбегі шаруашылықтың барлық саласына пайдаланылды. Майялар әр түрлі табиғат күштері — құдайларға сыйынды. Құдайлар жартылай адам, жартылай жануарлар түрінде бейнеленді. Аспан, су, күн, жел құдайлары негізгі құдайлар болып есептелді. Қала-мемлекеттердің барлығы бас құдай — аспан құдайы — [[Ицамна]] деп таныды. Құдайларға арнап ғибадатханалар, төртбұрышты, сатылы пирамидалар салынды. Абыздар үстеріне қара киім, бастарына құс қауырсындарынан жасалған тәж киіп, шаштарын өсіріп жіберетін болған. Абыздар тарихи, астроном. білімдердің иегерлері болды. Майялардың көркемсурет-сәулет өнерінің ірі орт-тары [[Чичен-Ица]], [[Ушмаль]], Майяпан қ-лары болды. Америка құрлығының ашылуы негізінде еуропалықтардың жаңа жерлерді жаулап алу жорықтары басталды. [[1527]] ж. испандықтар кемелермен Юкатанға жетіп, майя жерлерін жаулап ала бастады. Алғашқы шабуылдар сәтсіз аяқталғанымен, Юкатанның батысындағы Чель және Печ әулеттері басқарған иеліктер испандар жағында қалды. [[1546]] ж. юкатандық майялардың негізгі орталықтары өз тәуелсіздігінен айырылды. Олардың сарайлары, ғибадатханалар кешені тоналды, жергілікті халық қырғынға ұшырады. [[Юкатан]]ның алыс түкпірінде — [[Петен-Ица]] айналасында өмір сүрген майялар өз тәуелсіздігін [[1697 жылғажыл]]ға дейін сақтап қалды.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref>