Қасым хан: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
2-жол:
| name = Қасым хан
| title = Хан
| image = [[File:
| caption =
| reign = [[1511]]—[[1518]]
39-жол:
[[Бөкейханұлы, Әлихан|Әлихан Бөкейханов]] кезінде былай деп жазыпты:
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em;">
Қасым хан бүкіл қазақ халқын біріктіру арқылы үлкен әскери күшке ие болды. Қарауындағы халықтың бақытына орай, ол өзінің бейбітшіліксүйгіш
саясатымен халықтың махаббатына бөленді. Осы бейбітшіліксүйгіштігімен Қасым хан халықтар арасында ерекше әйгілі болды. </blockquote>
Line 46 ⟶ 47:
== Қасым ханның қасқа жолы ==
[[File:Kasym han-125x156-125x156.png|thumb|left]]
[[File:Касым ханн.jpg|thumb|left]]
«[[Қасқа жол]]» — деп аталатын заң, қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып ережелері негізінде Қасым хан тұсында жасалған. Оның жасалуына себеп болған жағдайлар мыналар:
# Қасым ханның билігі тұсында [[Керей хан|Керей]], [[Әз-Жәнібек хан|Жәнібек]] және [[Бұрындық хан|Бұрындық]] хандар кезіндегі қазақ қоғамы анағұрлым жоғары сатыға көтерілді;
Line 62 ⟶ 64:
Жетінші жарлығы: «Ұрыдан айыр түйеге – нар, атқа – аруана, тайлаққа – атан, тайға – ат, қойға – тана төлетеді. Оның үстіне үш тоғыз айып төлейді».
'''Н.Өсерұлы «Жеті жарғы» Алматы «Жеті жарғы» 1995 жыл'''
==Иранда Қасым хан туралы қолжазба==
'''Қазақстанның Ирандағы елшілігі ұйымдастырған шығыстанушылардың Тегеранға ғылыми іссапары барысында ел тарихына қатысты қолжазба деректерге қол жетті'''
<center><gallery widths=150 heights=180 caption=
File:Дерект.jpg
File:Иранда.jpg|<small>[[Қасым хан туралы жазылылған қолжазбаның беті. [[Тегеран]], 14 қазан]]</small>
</gallery></center>
[[Тегеран|Тегерандағы]] [[Қажы Хусейн Малек]] кітапханасынан табылған қолжазбалардың бірі «[[Тарих-и Сафавие]]» (Сефевидтер әулетінің тарихы) деп аталады. Бұл қолжазбаның авторы – [[Исмаил Хусейни Мараши Табризи]]. Ол өз ортасына [[Мир Мулайим Бек]] деген атпен танылған. Сондай-ақ оның «Да‘ва» деген лақап аты да белгілі. Аталмыш қолжазба [[Сефевидтер әулеті|Сефевидтер әулетінің]] (XVI-XVIII ғғ.) тарихы мен осы әулеттің көршілес елдермен арадағы қарым-қатынасы туралы сыр шертеді. Бұл қолжазба – 372 парақтан тұратын қомақты еңбек. Беттер саны түгел емес, басында және соңында беттері түсіп қалған. Жазуы наста‘лиқ үлгісінде таңбаланған. Қолжазбаның алғашқы бөлімдерінде Сефевидтер әулетінің билікке келу тарихы мен билік құруы туралы әңгіме болады. Ал қолжазбаның соңғы бөлімінде осы әулеттің Орталық Азия хандарымен қарым-қатынасы, олардың бір-бірімен арадағы өзара дипломатиялық қатынасы әңгіме болады. «Тарих-и Сафавие» қолжазбасының авторы осы еңбекті жазу үшін бірнеше тарихи еңбекке («[[Раузат ас-сафа]]», «[[Тарих-и алам арайи Аббаси]]», «[[Хабиб ас-сийар]]») сүйенгендігін және сондай-ақ шығарманы жазу барысында ауызша жеткен деректер мен әңгімелерді пайдаланғандығын тілге тиек етеді. «Тарих-и Сафавие» қолжазбасының бірнеше жерінде Қасым ханның аты аталады. Шығарманың авторы Қасым ханды [[Дешті Қыпшақ|Дешті Қыпшақтың]] «ханы» кейде «патшасы» деп, бірнеше жерде атап көрсеткен. Аталмыш қолжазбадағы деректерге сүйенсек, Иран шахтары мен Орталық Азия хандарының арасындағы шиеленіске толы оқиғалар әңгіме болады.
Қазақ хандығына қатысты дерек Қасым ханның атымен тығыз байланысты. Автор Дешті Қыпшақ ханы Қасым хан мен [[Шахи бек|Шахи бектің]] арасындағы тартысты баяндайды. Шахи бек Бұқара ханы Абдолланың немере інісі болып табылады. Оқиға Иран шахы І Исмаилдің Дешті Қыпшақ ханы Қасым ханға хат жазуынан басталады. Ол Қасым ханға жолдаған хатында Шахи бектің өзінің атына арнайы теңге соқтырғанын хабарлап, оған қарсы әрекет қолданбаса, мәселенің бетін алу қиынға соғатынын ескертеді. Қасым хан Иран шахына жазған жауап хатында Шахи бектің атын өшіріп, оның орнына өзінің атын жаздыртып, теңге соқтыруға бұйрық бергендігін хабарлайды.
Хаттардағы мәліметтерге қарап, Иран шахтарының Қасым ханмен қатты санасып, мәмілеге жүгініп отырғанын байқаймыз. Мұның барлығы Қасым ханның ресми хан көтерілгеніне дейін болған оқиғалар екендігін ескергеніміз абзал. Қасым ханның есімі таққа отырғанға дейін де танымал болғандығын және саяси сахнада беделі жоғары болғандығын осы қолжазбадағы деректер дәлелдеп береді.
Осы уақытқа дейін бұл қолжазба туралы [[Ч.Стори]] «[[Персидская литература]]» каталогында атап көрсеткен, бірақ ол аталмыш қолжазба туралы атап қана өткен. Жалпы, «Тарих-и Сафавие» деген атпен сақталған қолжазбалар көп, бірақ солардың ішінде аталған нұсқа Орталық Азия елдерінің тарихын зерттеуде құнды дереккөз болып табылады.
Қазақ тарихына қатысты қолжазбалардың бірі Тегерандағы Қажы Хусейн Малек атындағы ұлттық кітапханадан табылды. [[Мұхаммад Тахир Вахид Қазвини]] жинақтаған [[Аббас шах|Аббас шахтың]] көрші елдердің патшалары мен хандарына жазған дипломатиялық хаттарының көшірмелері – «Муншаат» жинағында Иран шахтары мен өзбек хандығы арасында жазысқан хаттардың қазақ тарихын зерттеуге қосар үлесі орасан мол. Себебі сол кездегі өзбек хандарының Иран патшаларымен арадағы дипломатиялық хат алмасуларында Хорасан, Самарқанд, Бұқара, Дешті Қыпшақ және Ташкент аймағында орын алған тарихи оқиғалар әңгіме болған. Дәлірек айтқанда, күш алып, қанатын кеңге жайып келе жатқан Қазақ хандығы туралы өзбек хандары Иран шахтарына жазған хаттарында баяндап отырған. Мысалы, Абдулмумин ханның Аббас шахқа жазған хатында «Дешті Қыпшақты мекендеген қазақтардың саны күннен-күнге артып, күшейіп келе жатыр, осы жайды ескеру керек» деп жазады.
'''Автор''': ''Ғалия ҚАМБАРБЕКОВА, филология ғылымының кандидаты, Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының ғылыми қызметкері''
== Жерленуі ==
[[Дулати, Мұхаммед Хайдар|Мұхаммед Хайдар Дулати]]дың жазбаларына қарағанда, Қасым хан [[1518]] ж. қайтыс болған. Ал [[Тахир Мұхаммед]] өзінің «Раузат-ат Тарихирин» атты еңбегінде Қасым ханның өлген уақыты [[1523]]—[[1524|24]] жылдар деп көрсетеді.
Line 76 ⟶ 91:
* [[Қазақ Ордасының жылнамасы]]
* [[Сарай-Жүк]]
* [[http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_history_kasym_khan_manuscript_iran_malek_library/24178550.html | Қасым хан туралы жаңадан табылған дерек]]▼
== Сыртқы сілтемелер ==
▲* [[http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_history_kasym_khan_manuscript_iran_malek_library/24178550
* [[http://www.testent.ru/load/ucheniku/istorija/asym_khan_t_synda_y_aza_khandy_y_asym_khanny_os_a_zholy_za_dary/21-1-0-923| Қасым ханның “Қосқа жолы"]]
==Пайдаланған әдебиет==
“Тараз энциклопедиясы”
"Қазақ энциклопедиясы"
{{stub}}
{{wikify}}
| |||