Шығыс Қазақстан облысы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
34-жол:
}}
[[Сурет:Akimat_oskemen.jpg|thumb|250px|Облыстық акиматы ([[Өскемен]])]]
'''Шығыс Қазақстан облысы''' - [[Қазақстан Республикасы|Қазақстан Республикасының]] солтүстік-шығысындағы әкімшілік-аумақтық бөлігі.
* 1932 жылы 10 наурызда құрылған
71-жол:
#[[Үржар ауданы]]
#[[Шемонаиха ауданы]]
==Тарихы==▼
[[Сурет:Вко.jpg|250 px|thumb|Ескі көрінісі]]
[[Сурет:Stamp of Kazakhstan 551.jpg|200px|thumb|Түркістан – Сібір темір жолыны арналған маркасы]]
Шығыс Қазақстан облысының аумағы ежелгі заманнан қоныстанған. Оның куәгері есебінде [[Алтай|Алтайда]], [[Зайсан]] қазаншұңқырында, [[Тарбағатай]] мен [[Сауыр]] жоталарында ежелгі кеніштердің, суландыру жүйелерінің, бекіністер мен қоныстардың іздері сақталған. 15 ғасырдың бас кезінде [[Ертіс]] өзені алабының жоғарғы бөлігін ойраттар басып алғаннан кейін бұл жер Жоңғар хандығының құрамында болды. 1758 ж. Қытай әскерлері Жоңғар хандығын жойып жібергеннен кейін, қалмақтар [[Еділ]] өзенінің арғы бетіне кетті. Ал қалмақтардан ығысып, негізінде Сарыарқаны мекендеген қазақ рулары өздерінің ежелгі қоныстарына қайтып оралды.▼
18 ғасырдың бас кезінде патшалық [[Ресей]] қазақ жерін тереңдей отарлау мақсатымен қазақтарды ата қонысынан тықсыра отырып, қазіргі облыс аумағында [[Ертіс бекіністер]] желісін салды. Осы желінің бойымен біртіндеп бекіністер мен форпосттар жүйесі, ал одан кейініректе казак-орыс станицалары құрылды (1718 ж. [[Семей]], 1720 ж. [[Өскемен]], 1763 ж. [[Бұқтырма]] бекіністері) салынды. Казак-орыстардың мекендері Ертістің оң жағалауы мен оның салаларының бойында пайда болды. Ертіс өзенінің екі бірдей жағынан он шақырымдық шұрайлы жерлер (“Иртышская десятиверстная полоса”) қазақтардан тартып алынып, казак-орыстардың пайдалануына берілді. Яғни, қазақтарға Ертіс өзеніне 10 км-ден жақын жерде қоныстануға тыйым салынды. Қазақтар ең шұрайлы жерлерінен айрылып, ата қоныстарының атауларын жоғалтты, олардың орнына карта беттерінде сақталған орысша атаулар пайда болды. Бүкіл Ертіс өзеніне құятын салалары мен жыра-сайлар, жылғалар орысша аталып кетті. Станицалар біртіндеп оңтүстікке және оңтүстік-батысқа қарай жылжи берді. 1826 ж. Қалба жотасының етегінде Көкпекті бекінісі, 1831 ж. Аягөз өзенінің оң жағасына таяу қазіргі Аягөз қаласына жақын жерде [[Сергиополь]] бекінісі, [[Шәуешек]] жолының бойында станицалар пайда болды. ▼
Казак-орыс отарлауымен бірге Алтайдың тау аңғарларының шалғайдағы жетуі қиын тайгалық түпкірінде патша өкіметінен тығылып, қашып жүрген орыстар келе бастады. Олар кержактар (ескі ғұрыпты адамдар) мен Оралдың және Алтайдың зауыттары мен кеніштерінен қашқан жұмысшылар мен қолөнершілер еді. Бұлар Бұқтырманың жоғарғы ағысы мен оның салаларының және [[Нарын]] мен [[Қалжыр]] өзендері бойларында қоныстанды. Осы кезде Қатонқарағай, Белая, Черновая, т.б. ауылдар пайда болды. ▼
18 ғасырдың 60-жылдарында Алтайдың солтүстік-батыс жағында Оба мен Үлбі өзенінің аңғарларында Ресейдің ішкі губернияларынан “поляктар” деп аталған шаруалар келіп қоныстанды. ▼
18 ғасырдың соңында Кенді Алтайдың шегінде кен өнеркәсібі пайда болды. Мұнда бірінен кейін бірі [[Риддер]] (1784), [[Зырянов]] ([[1794]]), [[Белоусов]] ([[1797]]), [[Сокольный]] ([[1822]]), т.б. түсті металл кеніштері іске қосылды. ▼
1844 жылдан Зырянов кеніші Алтай кен зауытттарының шикізат базасына айналды. ▼
Ресейде басыбайлылық құқықтың жойылуы салдарынан арзан жұмыс күшінен айрылған және тех. қайта құруды керек еткен Алтайдың кен өнеркәсібі күрт құлдырай бастады. Оны осы кезде Алтайдың кен өнеркәсібінің негізгі өнімі болып саналатын – күміс бағасының арзандауы ушықтырып жіберді. Алтай зауыттарының түгелдей дерлік жабылуымен бірге Алтайдың басыбайлылық кен өнеркәсібі ауданы, кейбір полиметалл кеніштері австралиялық, ағылшындық, франциялық, т.б. шетелдік капиталға концессияға берді. ▼
19 ғасырдың соңынан бастап Семей қаласында өңдеу өнеркәсібі біршама дами бастады. Оның негізгі салалары: ұн тарту мен жүн жуу болды. Жиналған астық пен бидай ұны Ертіс арқылы кемемен 600 км-дей жердегі Сібір темір жолына жеткізіліп тұрды. Ал Қазақстанның бүкіл шығыс бөлігінен және ішінара Шыңжаң аймағынан (Қытайдан) жиналып әкелініп Семейде жуылған жүн алғашқы өңдеуден өткеннен соң, еуропалық Ресейдің шұға фабрикаларына жеткізілді. Өнеркәсіптің бұл екі саласынан басқа облыс жерінің әр тұсында орналасқан ірі елді мекендерде арақ-шарап пен сыра қайнату, сондай-ақ тері илеу, тон тігу, май және сабын қайнату өндірістері де болды. [[Зайсан]],[[ Марқакөл]], [[Алакөл]] көлдері мен Ертіс өзенінің салаларында балық аулау кәсібі,
Шығыс Қазақстан облысы Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында елеулі дами қойған жоқ. Тек 20 ғасырдың 30-жылдары ауыл шаруашылығын ұйымдастыру және елді индустрияландыру науқанын жүзеге асыруға байланысты Кенді Алтай Қазақстандағы түсті металлургия мен кен өнеркәсібінің ең ірі орталығына айналды. Алтайдың қазақтар тұратын бөліктерінде сан алуан елді мекендер пайда болды. ▼
Облыс экономикасының әрі қарай дамуына [[Түркістан-Сібір Темір Жолы|Түркістан – Сібір темір жолы]] мен Локоть – Риддер және Өскемен – Зырянов темір жолын салу, Ертіс өзенінің көліктік маңызын көтеру, Түрксіб темір жолы Жаңғызтөбе стансасынан басталатын “Шығыс айналма жолы” деп аталған жақсартылған қара жол салу едәуір әсер етті. ▼
[[Екінші дүниежүзілік соғыс|Екінші дүниежүзілік соғыстан]] кейінгі жылдары облыс экономикасы тез қарқынмен дамыды. Ертіс өзенінде [[Бұқтырма Су Электр Стансасы|Бұқтырма]], [[Өскемен Су Электр Стансасы|Өскемен]] және [[Шүлбі Су Электр Стансасы|Шүлбі электр стасасылары]] салынды. Кенді Алтай бойында түсті металл өндіретін жаңа кеніштер мен оны өңдейтін металлургиялық кәсіпорындар, Семейде бұрынғы одақ көлемінде қуаты жағынан [[КСРО|КСРО-да]] екінші орын алған ет комбинатының қуаты артып, Өскеменде титан-магний комбинаты, жасанды жібек комбинаты сияқты көптеген өнеркәсіп орындары пайда болды. Республикалық маңызы бар Алматы – Семей және облыс ішінде өнеркәсіп орындарын темір жолы стансасыларымен және ауылдық елді мекендерді ірі қалалармен, аудан орталықтарымен байланыстыратын облыстық маңызы бар көптеген автомобильдік жолдары салынды.
==Табиғаты==
===Жердің рельефі===
[[Сурет:Katun.jpg|200px|thumb|Алтай тауларындағы Қатын өзені]]
Шығыс Қазақстан облысының жер бедерінің құрылысы өте күрделі.
Таулары мен жоталары
[[Сурет:Kazakhstan Altay 2.jpg|200px|thumb|Алтай тауларын]]
*[[Ертіс]] өзенінен шығысында:[[Кенді Алтай]], [[Тікирек]], [[Черный]], [[Оба]], [[Становой]], [[Көксу]], [[Иванов]], [[Қоржын]], [[Үлбі]], [[Қызылқарағай]], [[Нарын]], [[Сарымсақты]], [[Тарбағатай]], [[Оңтүстік Алтай]], [[Күршім]] және [[Азутау]] жоталары мен олардың сілемдері
*Ертіс өзенінен батыста:[[Қалба]] жотасы, [[Семей]], [[Арқалық]], [[Мыржық]], [[Қараадыр]] таулары, [[Ханшыңғыс]], [[Шыңғыстау]], [[Ақшатау]] жоталары
Line 85 ⟶ 101:
===Пайдалы қазбалар===
Шығыс Қазақстан облысының жер қойнауы кен байлықтарына бай. Мұнда [[мырыш]], [[қорғасын]], [[мыс]], [[күміс]], [[алтын]], [[кадмий]], [[сүрме]], [[күшәла]], [[темір]], [[күкірт]], [[висмут]], [[индий]], [[галий]], [[селен]], [[теллур]], [[сынап]], [[қалайы]], [[тантал]], [[ниобий]], [[молибден]], [[вольфрам]], [[титан]], [[никель]], [[кобальт]], [[көмір]], [[жанғыш тақтатас]], сондай-ақ әр түрлі [[химиялық шикізаттар]] мен [[құрылыс материалдары|құрылыс материалдарының]] кен орындары бар.
Line 102 ⟶ 119:
Облыс бойынша вегетациялық кезең 175 – 200 тәулікті құрайды.
===Су ресурстары===
[[Сурет:Balkhash labeled ru.jpg|thumb|200px|Балқаш]]
[[Сурет:Markakol 3.jpg|thumb|200px|Марқакөл]]
Облыстың, әсіресе Кенді Алтай өңірі жер беті суларына бай. Олар Ертіс өзені мен Балқаш – Алакөл алаптарына жатады және негізінен өзендерден тұрады.
[[Сурет:Semey Bridge.jpg|thumb|200px|right|Семейдегі Иртыш өзені арқылы көпірі]]
*Өзендер
**Ертіс (республикадағы ең үлкен өзені):Ол облыс аймағын [[Қытай Халық Республикасы]] шекарасынан бастап солтүстік-батыс бағытта қиып өтеді. [[Зайсан|Зайсан көліне]] дейінгі бөлігін [[Қара Ертіс]] деп атайды. Ертіс өзенінің ең ірі салалары: [[Қытай]], [[Қалжыр]], [[Қалғұтты]], [[Күршім]], [[Нарын]], [[Қайыңды]], [[Бұқтырма]], [[Үлбі]], [[Оба]], [[Шүлбі]], [[Жарма]], [[Құсты]], [[Еспе]], [[Шорға]], [[Боғас]], [[Жүзағаш]], [[Бөкен]], [[Манат]], [[Тайынты]], [[Абылайкит]], [[Ұлан]], [[Дресвянка]], [[Жартас]], [[Құрық]], [[Қызылсу]], [[Шар]], [[Шаған]].
Line 110 ⟶ 129:
*Көлдер
**Облыс көлдерге онша бай болмаса да, мұнда Қазақстандағы ірі көлдер – [[Зайсан]] мен [[Марқакөл]], оңтүстік-шығысында [[Алакөл]] мен [[Сасықкөл]] орналасқан. Басқа көлдері ұсақ және олар облыстың оңтүстік-батыс жағында, көбінесе [[Шар]] мен [[Шаған]] өзендерінің және [[Аягөз]] бен [[Ай]] өзендерінің ұсақ шоқылы, жазықтау келген суайрықтарында орналасқан.
Облыста Ертіс өзені мен оның салалары суының өнеркәсіп пен халықты сумен қамтамасыз етуде үлкен маңызы бар. Сондықтан оларда ірі [[Бұқтырма Су Электр Стансасы|Бұқтырма]], [[Өскемен Су Электр Стансасы|Өскемен]] және [[Шүлбі бөгені|Шүлбі бөгендері]] мен СЭС-тер салынған. Бұларға қоса Нарын, Бұқтырма, Үлбі, Оба және Шүлбі өзендері ағаш ағызуға кеңінен пайдаланылады. Өзендер мен көлдердің ([[Зайсан]], [[Алакөл]], [[Марқакөл]], т.б.) балық аулауда да едәуір маңызы бар. Облыстың [[Алтай]] аймағында минералды шипалық көлдер көп.
Line 116 ⟶ 134:
===Топырақтары===
[[Сурет:Schgrfso.png|right|200px||Топырақтар]]
Облыстың [[топырақ|топырағы]] мен өсімдік жамылғысы жазық бөлігінде ендік белдем бойынша, ал таулы аудандарда биіктік белдем бойынша тараған. Бірақ бірқатар жерлерде бұл белдемдер жер бедерінің, жергілікті климаттың ерекшеліктеріне, өзендер мен көлдердің жақын болуларына байланысты айтарлықтай өзгеріске ұшыраған. Облыстың батыс жағында, ұсақ шоқылар тараған аудандарда солтүстіктен оңтүстікке қарай топырақ жамылғысы оңтүстіктің қара топырағынан шөлді-далалық топырақтарға ауысады. Ертістің оң жағалауындағы құмдақ топырақта таспалы қарағай орманы, ал оңтүстік қара топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктер тараған. Қызғылт қоңыр топырақ Шыңғыстау жотасының етегінде бозғылт қоңыр топыраққа ауысады. Бұл топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктермен аралас жусан да көп өседі. [[Қалба]] мен [[Шыңғыстау]] жоталарының гранитті қыраттарында кішігірім қарағайлы және қайыңды-теректі ормандар кездеседі. Зайсан мен Алакөл қазаншұңқырларында шөлдің сұр, сұрғылт және далалық топырағы (сұр топырақ) тараған. Зайсан қазаншұңқырында бұл топырақ арасында аздап сор және сортаң топырақ кездеседі. Ал Алакөл қазаншұңқырында олар әдетте сортаңданған. Зайсан қазаншұңқырында бозғылт қоңыр топырақ пен құмды алқаптар ([[Бозайғыр]] және [[Ақжан]]) тараған. Қазаншұңқырлардағы өзен жайылмаларында шалғынды-батпақты топырақ қалыптасқан. Зайсан қазаншұңқырында өсімдіктерден шашақты селеу, жусан, ал шағын өзен аңғарларында далалық шалғындар, Зайсан көлі мен Ертіс өзенінің жағаларында қамыс-құрақ көптеп кездеседі.
Шығыс Қазақстан облысының таулы аудандарының топырақ және өсімдік жамылғыларында биіктік белдемдер айқын байқалады. Кенді Алтайдың төменгі биіктіктеріндегі далаларда ауыр саздақ және саздақ қара топырақ тараған. Олардан жоғары сұр топырақ пен күлгінденген қара топырақ, ал одан биікте таулық сұр күлгін топырақ тараған. Келесі белдеуде таулық шалғынды топыраққа, одан кейін таулық тундраға ауысады. Оңтүстік Алтай мен Сауыр таулары жоталарының төменгі бөліктерінде (тиісінше 600 – 800 м-ге және 1200 – 1300 м-ге дейін) түпкі жыныстардың және саздақ шөгінділердің үстінде таулық күрең топырақ тараған. Олардан жоғары қаратопырақ белдеуі, тау беткейінде таулық қарашіріндісі аз және шымтезекті топырақ, тауаралық қазаншұңқырларда таулық қошқыл қаратопырақ қалыптасқан. Ең биік жерлерде таулық тундра топырағы орын алған. Тарбағатайда қызғылт қоңыр және қаратопырақпен бірге шөптесін өсімдікті таулық шалғынды және орманды телімдерде орманның сұр топырағы тараған.
===Өсімдіктер===
Line 122 ⟶ 141:
===Жануарлар===
Шығыс Қазақстан облысының жануарлар дүниесі өте бай. Мұнда табиғатының әр түрлі болуына байланысты таулық жануарлармен бірге қарағайлы ормандар, далалар және шөлейт жануарлары көп тараған. Алтай мен Сауырдың және Ертіс маңы ормандарында [[тиін]], [[ақтышқан]], [[кәмшат]] сияқты қымбат елтірілі аңдардың және құстардың кәсіпшілік маңызы бар. [[Алакөл]] мен [[Зайсан]] қазаншұңқырларының су қоймаларында ондатра жақсы жерсіндірілген. Ертіс пен оның салаларында, Марқакөл, Зайсан және Алакөлде, Ертіс бойындағы Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі бөгендерінде балықтың көптеген түрлері, оның ішінде [[стерлядь]], [[таймень]], [[хариус]] сияқты бағалы балықтар көптеп кездеседі. Олардың негізінде балық аулау мен балық өңдеу кәсіпшілігі ұйымдастырылған.
▲==Тарихы==
▲Шығыс Қазақстан облысының аумағы ежелгі заманнан қоныстанған. Оның куәгері есебінде [[Алтай|Алтайда]], [[Зайсан]] қазаншұңқырында, Тарбағатай мен Сауыр жоталарында ежелгі кеніштердің, суландыру жүйелерінің, бекіністер мен қоныстардың іздері сақталған. 15 ғасырдың бас кезінде Ертіс өзені алабының жоғарғы бөлігін ойраттар басып алғаннан кейін бұл жер Жоңғар хандығының құрамында болды. 1758 ж. Қытай әскерлері Жоңғар хандығын жойып жібергеннен кейін, қалмақтар Еділ өзенінің арғы бетіне кетті. Ал қалмақтардан ығысып, негізінде Сарыарқаны мекендеген қазақ рулары өздерінің ежелгі қоныстарына қайтып оралды.
▲18 ғасырдың бас кезінде патшалық Ресей қазақ жерін тереңдей отарлау мақсатымен қазақтарды ата қонысынан тықсыра отырып, қазіргі облыс аумағында Ертіс бекіністер желісін салды. Осы желінің бойымен біртіндеп бекіністер мен форпосттар жүйесі, ал одан кейініректе казак-орыс станицалары құрылды (1718 ж. Семей, 1720 ж. Өскемен, 1763 ж. Бұқтырма бекіністері) салынды. Казак-орыстардың мекендері Ертістің оң жағалауы мен оның салаларының бойында пайда болды. Ертіс өзенінің екі бірдей жағынан он шақырымдық шұрайлы жерлер (“Иртышская десятиверстная полоса”) қазақтардан тартып алынып, казак-орыстардың пайдалануына берілді. Яғни, қазақтарға Ертіс өзеніне 10 км-ден жақын жерде қоныстануға тыйым салынды. Қазақтар ең шұрайлы жерлерінен айрылып, ата қоныстарының атауларын жоғалтты, олардың орнына карта беттерінде сақталған орысша атаулар пайда болды. Бүкіл Ертіс өзеніне құятын салалары мен жыра-сайлар, жылғалар орысша аталып кетті. Станицалар біртіндеп оңтүстікке және оңтүстік-батысқа қарай жылжи берді. 1826 ж. Қалба жотасының етегінде Көкпекті бекінісі, 1831 ж. Аягөз өзенінің оң жағасына таяу қазіргі Аягөз қаласына жақын жерде [[Сергиополь]] бекінісі, [[Шәуешек]] жолының бойында станицалар пайда болды.
▲Казак-орыс отарлауымен бірге Алтайдың тау аңғарларының шалғайдағы жетуі қиын тайгалық түпкірінде патша өкіметінен тығылып, қашып жүрген орыстар келе бастады. Олар кержактар (ескі ғұрыпты адамдар) мен Оралдың және Алтайдың зауыттары мен кеніштерінен қашқан жұмысшылар мен қолөнершілер еді. Бұлар Бұқтырманың жоғарғы ағысы мен оның салаларының және Нарын мен Қалжыр өзендері бойларында қоныстанды. Осы кезде Қатонқарағай, Белая, Черновая, т.б. ауылдар пайда болды.
▲18 ғасырдың 60-жылдарында Алтайдың солтүстік-батыс жағында Оба мен Үлбі өзенінің аңғарларында Ресейдің ішкі губернияларынан “поляктар” деп аталған шаруалар келіп қоныстанды.
▲18 ғасырдың соңында Кенді Алтайдың шегінде кен өнеркәсібі пайда болды. Мұнда бірінен кейін бірі [[Риддер]] (1784), [[Зырянов]] ([[1794]]), [[Белоусов]] ([[1797]]), [[Сокольный]] ([[1822]]), т.б. түсті металл кеніштері іске қосылды.
▲1844 жылдан Зырянов кеніші Алтай кен зауытттарының шикізат базасына айналды.
▲Ресейде басыбайлылық құқықтың жойылуы салдарынан арзан жұмыс күшінен айрылған және тех. қайта құруды керек еткен Алтайдың кен өнеркәсібі күрт құлдырай бастады. Оны осы кезде Алтайдың кен өнеркәсібінің негізгі өнімі болып саналатын – күміс бағасының арзандауы ушықтырып жіберді. Алтай зауыттарының түгелдей дерлік жабылуымен бірге Алтайдың басыбайлылық кен өнеркәсібі ауданы, кейбір полиметалл кеніштері австралиялық, ағылшындық, франциялық, т.б. шетелдік капиталға концессияға берді.
▲19 ғасырдың соңынан бастап Семей қаласында өңдеу өнеркәсібі біршама дами бастады. Оның негізгі салалары: ұн тарту мен жүн жуу болды. Жиналған астық пен бидай ұны Ертіс арқылы кемемен 600 км-дей жердегі Сібір темір жолына жеткізіліп тұрды. Ал Қазақстанның бүкіл шығыс бөлігінен және ішінара Шыңжаң аймағынан (Қытайдан) жиналып әкелініп Семейде жуылған жүн алғашқы өңдеуден өткеннен соң, еуропалық Ресейдің шұға фабрикаларына жеткізілді. Өнеркәсіптің бұл екі саласынан басқа облыс жерінің әр тұсында орналасқан ірі елді мекендерде арақ-шарап пен сыра қайнату, сондай-ақ тері илеу, тон тігу, май және сабын қайнату өндірістері де болды. Зайсан, Марқакөл, Алакөл көлдері мен Ертіс өзенінің салаларында балық аулау кәсібі, Риддер мен Зыряновта ағаш және темір ұсталық кәсіптер орын алды. 19 ғасырдың екінші жартысында Ертіс өзенінде пайда болған кеме жол қатынасының маңызы күшейді. Кемелер Семейден Омбыға дейін, Зайсан көлі мен Қара Ертіс бойымен жоғары көтерілді.
▲Шығыс Қазақстан облысы Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында елеулі дами қойған жоқ. Тек 20 ғасырдың 30-жылдары ауыл шаруашылығын ұйымдастыру және елді индустрияландыру науқанын жүзеге асыруға байланысты Кенді Алтай Қазақстандағы түсті металлургия мен кен өнеркәсібінің ең ірі орталығына айналды. Алтайдың қазақтар тұратын бөліктерінде сан алуан елді мекендер пайда болды.
▲Облыс экономикасының әрі қарай дамуына Түркістан – Сібір темір жолы мен Локоть – Риддер және Өскемен – Зырянов темір жолын салу, Ертіс өзенінің көліктік маңызын көтеру, Түрксіб темір жолы Жаңғызтөбе стансасынан басталатын “Шығыс айналма жолы” деп аталған жақсартылған қара жол салу едәуір әсер етті.
▲Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары облыс экономикасы тез қарқынмен дамыды. Ертіс өзенінде Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі электр стасасылары салынды. Кенді Алтай бойында түсті металл өндіретін жаңа кеніштер мен оны өңдейтін металлургиялық кәсіпорындар, Семейде бұрынғы одақ көлемінде қуаты жағынан КСРО-да екінші орын алған ет комбинатының қуаты артып, Өскеменде титан-магний комбинаты, жасанды жібек комбинаты сияқты көптеген өнеркәсіп орындары пайда болды. Республикалық маңызы бар Алматы – Семей және облыс ішінде өнеркәсіп орындарын темір жолы стансасыларымен және ауылдық елді мекендерді ірі қалалармен, аудан орталықтарымен байланыстыратын облыстық маңызы бар көптеген автомобильдік жолдары салынды.
==Халқы==
Line 163 ⟶ 171:
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанның ең ірі индустриялды-аграрлық аймағы саналады. Шаруашылығының басты саласы – [[өнеркәсіп]]. Оның құрамында кен өндіру, түсті металлургия, энергетика, машина жасау, құрылыс материалдар өнеркәсібі, ағаш өңдеу, тамақ және жеңіл өнеркәсіптері дамыған. 2006 ж. облыс өнеркәсібінің барлық салалары 399,1 млрд теңге көлемінде өнім өндірді, бұл бүкіл ел өнеркәсібі өндірісінің 6,2%-на тең.
===Кен өндіру өнеркәсібі===
[[Сурет:KM logo.gif|right|thumb|«Казахмыс»]]
[[Сурет:Jezkazgan 04.JPG|250px|thumb|Кен өндіру өнеркәсібі («Казахмыс»)]]
[[Сурет:Автогрейдер_с_АСУ_G-506.jpg|thumb|right|200px|Кен өндіру өнеркәсібі]]
[[Сурет:Salt Cars.jpg|thumb|right|200px|Шахта]]
Облыс өнеркәсібінің негізін кен өндіру өнеркәсібі құрайды. Бұл салада 197 нысан жұмыс істейді (2006). Негізгі өндірілетін өнімдері – [[түсті металл]] ([[мыс]], [[мырыш]], [[күміс]]), [[алтын]], [[титан]], [[көмір]]. 2005 ж. облыс бойынша 10,8 млн. т түсті металл кентасы өндірілді. Кентасты негізінен [[Риддер]] және [[Зырянов]] [[полиметалл]] кен аудандарындағы [[Қазақмырыш|“Қазақмырыш” АҚ-на]] қарасты кеніштер, [[Ертіс]] маңы полиметалл кенді ауданындағы [[Қазақмыс|“Қазақмыс корпорациясына”]] қарасты кәсіпорындар өндіреді.
[[Асыл металл]] өндіру саласы бойынша Шығыс Қазақстан облысында 27 кәсіпорын бар. Оларда 3,5 мыңнан астам адам жұмыс істейді, 17,3 т алтын өндіріледі. Негізгі алтын өндірушілерге “Бақыршық” кен кәсіпорны, “ФИК”, “Алел”, “Алтынтөбе” АҚ-ның, “Андас Алтын”, “Даңқ”, “Жерек”, “Іnter Gold Capіtal” ЖШС-терінің кеніштері жатады.
Line 173 ⟶ 185:
===Машина жасау және металл өңдеу өнеркәсіп===
[[Сурет:SemAZ.jpg|thumb|right|200px|Семейдегі автобус жинайтын цех]]
Облыстың машина жасау және металл өңдеу өнеркәсіп кешені 18 ірі және қуаты орташа кәсіпорындарын біріктіреді де, мұнай кәсіпшілік және металлургия өнеркәсібі жабдықтарын, тұрмыстық электр қозғалтқыш пен сорғыларды, конденсаторлар, техникалық және кабельдік өнімдер, металл бұйымдарын пісіретін электродтар, т.б. көптеген өнімдер жасап шығарады.
*2006 ж. бұл саланың кәсіпорындары 26,8 млрд. теңге өнеркәсіп өнімдерін өндірді. Кейінгі жылдары облыстың машина жасау өнеркәсібі жаңа кәсіпорындармен толықты.
Line 180 ⟶ 193:
===Ағаш өңдеу өнеркәсібі===
Шығыс Қазақстан облысының ағаш өңдеу өнеркәсібі негізінен “Ертістрансойл”, “Жаңасемейшпалзауыты”, “Өскемен Иннотекс”, [[Өскемен Жиһаз Комбинаты|“Өскемен жиһаз комбинаты”]] сияқты құрамында бірнеше нысандары бар 4 ірі және орташа қуатты кәсіпорындарды қамтитын ЖШС-терден тұрады. Олар кесілген ағаш материалдарын, дайындамалар, үй салуға қажет бөренелер, терезе мен есік жақтауларын жасауға маманданған. Жиїаз жасау өнеркәсібінің құрамында 119 кәсіпорын бар, олардың алтауы ірі және орта қуатты. Жылына 30 мың м<sup>3</sup> фанера, жиһаздық тақта, ДСП шығаратын өндіріс Бородулиха ауданында іске қосылды.
===Жеңіл өнеркәсібі===
Line 211 ⟶ 224:
*8247,9 мың га жайылым
2005 ж. облыста егіс аумағы 1018,5 мың га-ға жетті, оның 65,4%-ы [[Бородулиха]], [[Үржар]], [[Шемонаиха]], [[Глубокое|Глубоков]] және [[Көкпекті]] аудандарында орналасқан.
[[Сурет:A_sunflower.jpg|200px|thumb|күнбағыс]]
Шығыс Қазақстан облысының өсімдік шаруашылық [[Дәнді бұршақ дақылдары|дәнді-бұршақ дақылдарын]], [[картоп]], [[көкөніс]], [[күнбағыс]], [[малазықтық дақылдар] өсіруге маманданған.
2005 ж. шаруашылықтың барлық санаты бойынша (жетті):
Line 220 ⟶ 233:
*күнбағыс егісі 264,6 мың га-ға - бұл бүкіл Қазақстандағы күнбағыс егісінің 58,2%-на тең.
[[Сурет:Ovis orientalis aries 'Skudde' (aka).jpg|thumb|200px|right|Мал шаруашылығы]]
Мал шаруашылығы [[ірі қара]], [[жылқы]], [[қой]] мен [[ешкі]], [[шошқа]], [[құс]] және [[ара]] өсіруге маманданған.
2005 ж. облыста (жетті)
Line 236 ⟶ 250:
===Транспорт===
[[Сурет:08 tory railtrack ubt.jpeg|200px|thumb|right|Темір жолы]]
[[Сурет:A2ost.jpg|thumb|200px|Автомобиль жолы]]
Шығыс Қазақстан облысында темір, автомобиль, су және әуе жолы қатынастары дамыған.
2005 ж. облыс бойынша:
Line 273 ⟶ 289:
==Білім алу==
[[Сурет:Semey State University.JPG|[[Семей Мемлекеттік Университеті]]|250px]]
2005 ж. Шығыс Қазақстан облысында мектепке дейінгі балалар мекемесі 80-ге, ал ондағы балалар саны 11952-ге жетті;
2005 – 06 оқу жылында оқытудың барлық санаттары бойынша оқушылардың саны 331,5 мың болды,
Line 295 ⟶ 312:
==Мәдениет==
[[Сурет:Dramteatr-oskemen.jpg|thumb|250px|Шығыс Қазақстан облыстық орыс драма театры]]
*Драма театрлары:
**[[Шығыс Қазақстан облыстық орыс драма театры (Өскемен)]]
Line 307 ⟶ 325:
==Архитектура==
[[Сурет:Enlik-Kebek cinema in Semey.jpg|thumb|250px|Еңлік-Кебек кинотеатры, Семей]]
[[Сурет:Abay Library in Semey.jpg|thumb|250px|Абай атындағы кітапханасы, Семей]]
*Тарихи және мәдениет ескерткіштерінен Ұлан ауданындағы “Абылайкит” ғибадатханасының ескі қонысы
*16 нысаннан тұратын Семей қаласындағы тарихи-архитектуралық ескерткіштер
Line 324 ⟶ 344:
[[Санат:Шығыс Қазақстан облысы]]
==Сілтемелер==
*[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 9 том
[[ace:Propinsi Kazakhstan Timu]]
| |||