Түргеш қағанаты: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

| Құрылды = [[699704 жылжылы]]ы

| Алғашқы қағаны = [[Үшлік хан]] (699704-708)

'''Түргеш қағанаты''' — Түргештер (704-756 жж.) — дулу тайпа құрамының ішіне жатады, түргештердің өзі қара және сары түргеш болып бөлінгені белгілі. (Кейбір тарихи деректер бойынша, "сары" және "қара" деген тайпа бөліктері этникалық емес, саяси жағынан қарастырғаны жөн. Демек, Сақал қаған болған кезде түргеш қағанаты екіге бөлініп кетеді. Біреуінде Сақал өзі қаған болған, ал екіншісінде халықты басқарған Сұлу. Сақалға бағынатын халықты "сары түргеш", ал Сұлуға бағынған халықты - "қара түргеш" деп атаған.)

Түргештер Батыс түрікТүрік қағанатындағы бес арыс ел дулаттың белді тайпасы. Түргештер ежелгі үйсін, дулат ұлысының ұрпағы. Шежіре деректерінде "сары үйсін" деп аталады.Түргештер Іле мен Шу өзені аралығында, Іле Алатауынан Балқаш көлінің оңтүстігіне дейінгі өңірде көшіп-қонып жүрген. Бұл өлке мал шаруашылығына қолайлы, құнарлы өріс-қоныс болды. Сонымен қатар отырықшы егіншілік ошағы, біршама көркейген қалалары бар бай өлке еді. Шығыс пен батыс арасындағы сауда-керуен жолының осы өңірді басып өтетін басты бөлігі түркештердің бақылауында болды. Бұл жағдай түркештердің әскери-саяси және шарушылық қуатын арттыра түсті.

[[Батыс TүрікТүрік қағанаты|Батыс Tүрік қағанатындағы]]ндағы өзара тартыстар, [[Жетісу|Жетісуда]]- да өз үстемдігін орнатуға ұмтылған Қытай императорлық әулетінің әскери- саяси әрекеттері қаған билігінін әлсіреуіне, сөйтіп бірте-бірте тек аты ғана қалуына көбіне-көп себепші болды. «Он жебеоқ бұдун» құрамына кірген тайпалардың енді қаған атынан емес, өз туын көтеріп қимыл жасауы жиілей түсті. 694 жылы таққа отырған Ашина Туйцзы тибеттіктермен одақтаса отырып, шығыста қытай әскеріне қарсылық ұйымдастыруға әрекет жасаған кезде, Жетісудың өзінде азғыр Нүзұқ-Иркин, түргеш Чыкан және ұлық-оқ тай- пасыныңтайпасының басшысы бастаған тайпалар [[Суяб]] бекінісін қоршауды ұйымдастырған, бірақ шежірешінің сөзіне қарағанда, олар жеңіске жете алмаған. Мұның өзі, шындыққа үйлеспейтін болса керек. Қалаға шабуылдың сәтсіз аяқталуы туралы шежірешінің сөздері өкілдердің мәлімдемесіне ғана негізделген. Әдеттегідей, шайқастың қалай болғанын нақты суреттеп баяндау жоқ, шежіреші тек «женілдіжеңілді» дейді де қояды. Ол былай тұрсын, бұдан кейін бірден аймақтың халқын тыныштандыру үшін түрік Хусэлоның бастауымен қосын ұйымдастырылды (бұлар түріктерден құрылған болуы керек) делінеді. Бірақ жорыққа әзірленіп жатқан кездің өзінде қағанатта жаңа бір күш пайда болады да, мұның куаттылығы соншалық, Хусэ- ло батысқа жорық жасаудың орнына асығыс түрде тайып тұрады.

Бұл күш Баға- тархан (моге-даған) деген атағы бар Үшлік (Учжилэ)17 бастаған түргештер болды.

Бытыраңқылық және [[Хусэло]] қағанның қашып кетуі жағдайында түргештердің көтерілуі күтпеген жерден болған окиғаоқиға емес еді. Қағанаттың сол қанатының құрамына кіретін, халқы көп тайпа болған түргештер VI ғасырда-ақ [[Шу]]-[[Іле]] қос өзені аралығындағы үлкен аймақты алып жатты және [[Жетісу]]дағы керуен жолдарының көбі солардың бақылауында болды. [[Түргеш]]тердің ықпалы бірте-бірте күшейе берді, оларға бағынышты тайпалар саны көбейді. Хусэло жеңілместен бұрын-ақ Үшлік өз жерлеріндежерінде әрқайсысы 7 мың адамнансарбаздан тұратын 20 түтіктікаймаққа кұрдыбөлді. Бұрын [[Шу]]дың солтүстік-батыс жағында болған өз ордасын ол [[Суяб]]қа көшіріп, оны Үлкен орда деп атады; [[Күнгіт]] қаласында оның Кіші ордасы болды. Күнгіт және солай аталатын тайпа Іле өзені аңғарында орналасқан (олар мұнда XI ғасырда да тұрған, мұны [[МахмудМахмұд Қашқари|Махмұд Қашғари]] атап көрсеткен). Шежіреде айтылғанындай, батыс түрік жерлері «шығыста солтүстік туцзюйлермен (яғни Шығыс түрік қағанатымен), батыста — хулармен (соғды князьдіктерімен) шектесіп, шығыста тікелей Сичжоу (Тұрфан) жәнеТинчжоу (Бесбалық) аймақтарына дейінгі жерді алып жатқан».

Бұл екі топтың арасы өте-мөте ушығып тұрған болатын. Үстемдік үшін күрестің барысында Іле түргештері Қапаған қаған бастаған шығыс түріктерімен әскери одақ құрды. Олардың арасындағы күрес көріністерінің бірі [[Ертіс]]тен бір түндік жердегі Бөлу Шу өзені бойындағы шайқас болып табылады. Шу түргештері (басқаша айтқанда, сары түргештер) қатты жеңіліске ұшырады, мұның нәтижесінде үстемдік олардың бәсекелестеріне (қара түргештер, бұлар өз ордасын [[Талас]]қа көшірді) ауысты. Бұлар қаған тағына қара түргештердің шапыш (чэбиши) тайпасының өкілі [[Сұлық]]тыСұлу ([[Сулуқаған|Сұлуды]]) отырғызды.

Құжаттар сол кездегі Түргеш қағанатында әлеуметтік өзгерістердің болғанын көрсетеді. «Жаңа Тань тарихындаЖаңахында» былай делінген: «Шығындар (ақсүйектердің) күн сайын өсіп жатты, ал қор дегенің болған жоқ. Соңғы жылдары ол (қаған) тапшылықты сезіне бастады, сондықтан талап алынған олжаларды бірте-бірте бөліске салмай, өз қолында ұстады. Міне, осы кезде бағыныштылар да одан бөлініп шыға бастады». Дау-жанжалдар қара түргештер мен сары түргештердің билеуші топтары арасындағы күреске ұласты. 738 жылы СұлықСұлу қаған өлген кезден бастап бұл күрес өте-мөте шиеленісе түсті. Шежіреде айтылғандай, Түргеш қағанатында «Сөгенің (Сақалдың) ұрпақтарын сары рулар (сары түргеш) деп, ал Сұлу (Сұлық) ұлысын қара рулар (қара түргеш) деп атайды, (олар) бірімен-бірі жауласады, біріне-бірі сенбейді». Түргеш шонжары шумекен Бекан-Күлүг-шорасының (Фу- Янь-Цюэлю-чо) хатында да осы туралы айтылады: «Біз далада, толқып тұратын елде тудық, біріне-бірі шабуыл жасап, кескілесіп жатады...»<ref>«Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59ISBN 978-601-282-027-0,1-т. ISBN 978-601-282-026-3 </ref>

Арабтар [[Орта Азия]]ға жаулауы басталған кезде, [[Қазақстан]] мен [[Орта Азия]]ның басым бөлігі [[Батыс Түрік]] қағанаты қол астында болды. [[Арабтар]]ға қарсы күресте [[Жетісу]]да өкімет басына келген түргештер болды. Оның негізін салған ҮшелікҮшлік қаған (699704-706 жж.). Оның ордасы [[Шу]] бойындағы [[Суяб]] қаласы болды. Екінші (кіші) ордасы Іле өзені жағасындағы Күнгіт қаласында орналасты. Үшелік қаған елді 20 түтіктікке (еншілікке) бөлді, оның әрқайсысының 7 мыңнан әскері болды. Үшелік қаған [[Қытай]] империясымен және [[Соғды]] мемлекетімен саяси бірлестік құрып, арабтарға қарсы күреседіорналасады.

Түргеш қағанатында ҮшеліктенҮшліктен кейін оның мұрагері болып, баласы Сақал қаған (706-711) таққа отырады. Оның кезіңде [[Түргеш]] мемлекетінде ішкі бірлік болмайды және қағанат үнемі арабтармен, қытайлармен күрес жүргізіп отырды. Түргеш қағанаты СұлықСұлу қаған (715-738) тұсында күшейді. Оның тұсында түргештер екіүш майданда күрес жүргізді. Батыстан арабтар, шығыстан Тан әулеті, солтүстікте Шығыс Түркі Қағанаты күш көрсетті. Елшілік жолымен (неке байланысы) және әскери шаралар арқылы СұлықСұлу шығыстан келетін қатерді болдырмады. Бұл жағдай түргештердің батыста белсенді әрекет етуіне мүмкіндік туғызды. 723 жылы Ферғана қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен тізе қосып, түргештер арабтарды жеңеді. СулықтыСұлу қағанды

арабтар Абу Мұзахим ([[Сүзеген]]) деп атайды. 737 жылы Сулықтыжыл[[Сүзеген|ұлуды]]<nowiki/>қты өз қолбасшысы БағаБ ға-Тархан өлтіреді.

Оның қазасынан кейін "сары" түргештер мен "қара" түргештер арасында өкімет билігін алу үшін күрес басталды. 746 жылы [[Жетісу]]ға [[Алтай]] мен [[Тарбағатай]]дан қарлұқтар келіп қоныстанады. [[Арабтар]]мен, сондай-ақ өзара қырқыстардан әлсіреген [[түргештер]] [[қарлұқтар]]ға белсенді қарсылық көрсете алмайды. Мұны [[Қытай империясы]] пайдаланды. Оның [[Шығыс Түркістан]]дағы уәлилері 748 жылы өз әскерін [[Суяб]] қаласына аттандырады да, оны басып алады. [[Шаш]]тың иесі дарға асылады. Оның баласы арабтардан көмек сұрап келеді. 751 ж. [[Тараз]] жанындағы [[Атлах]] қаласы маңында арабтар мен қытай әскері арасында шайқас болады. Шайқас бес күнге созылады. Шешуші сәтте қытайлардың ту сыртындағы қарлұқтар көтеріліс жасап, арабтар жағына шығады. Қытайлар толық жеңіледі. ТаңТан әскері [[Жетісу]]ды, [[Шығыс Түркістан]]ды тастап кейін шегініп кетеді. Арабтар [[Шаш]]қа қарай кетеді. Бірақ ішкі қырқыс [[Түргеш]] мемлекетін әбден тұралатып тастады. 756 жылы түрік тілді қарлұқ тайпаларының әрекетінен түргеш мемлекеті құлады.