Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Kasymov Мәшһүр Жүсіп Көпеев бетін Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы бетіне жылжытты |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
95-жол:
Павлодарда Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылығы мен өмірі жайлы жаңа кітап жарыққа шықты. Өз заманында озық туған көрнекті тұлға ақындығымен қатар тарих, әдебиеттану, өлкетану, шежіре жинақтау салалары бойынша мол мұра қалдырды. Бірақ қолжазбаларының көбі түрлі себептермен сақталмаған. Әсіресе, Кеңес заманында көптеген шығармалары қасақана құртылды. Мәшһүр Жүсіптің ел ішінде көріпкел- әулиелігімен танылғаны белгілі. Оған өзінің дүниеден қайтатын ай-күніне дейін дәл біліп, бір жыл бұрын асын бергізіп кетуі дәлел. Аңызға бергісіз мұндай деректер мен шығармалары қазір 20 том болып басылып жатыр. Ал,жарық көрген кітап тың деректермен толықтырылды. Ғалымдардың айтуынша, Мәшекеңнің зерттелмеген мұрасының өзі әлі талай ұрпаққа азық болмақ.
==Мәшһүр-Жүсіп шығармалары қазақ әдебиеті тарихында==
«Мәшһүр-Жүсіп Көпеев дегенді білмейтін қазақ зиялыларында жан жоқ. Әрі ақын, әрі ақылгөй жан, ұлы Абайға ілесе шықты да осы данышпан ұстазының ағартушылық жолын берік ұстанды. Ақындығын да өзіне мұрат етті» – дейді Ә. Тәжібаев (М-Ж. Көпеев таңдамалылары. 1990: 15 б.). Абай туралы М-Ж. Көпеевтің газет бетіндегі ең алғашқы мәліметі «Дала уалаяты» газетінің 1890 жылғы 26 санында жарияланды. Газетте М-Ж. Көпеевтің алдыңғы бір мақаласына жазылған «Фельетон» бар. Оның иесі: Баянауыл маңында тұратын, Шақшақ болысының қазағы Әлібай - Қанжығалы руынан, Сәрсекей Артықбаев. Ол кісінің бірінші рет жазғаны «Фельетон» екен. Мақаланың жазылу стилін сақтап, өзгертпей жазып отырмыз.
Мақала «Изь Павлодарского уезда» – деп сол кездегі орысша транскрипциясымен берілген. Арабшасы «Әңгіме» – деп аталады. Газетте арабша және орысша аудармасы қоса берілген. Артықбаевтің айтпағы: М-Ж. Көпеевтің молла туралы айтқанымен келіспейміз, ол өзінің статьясында көп адамды ойы мен ақыл-есінің жетпейтінін көзге шұқиды, өзін жоғары ортадан деп есептейді, жатақтардың өмірін сынайды, кедейлерді-байлардан еңбек ақысын алса да мін тағады, қырғыздар мен орыстар Құнанбайды жақсы білген, ал автор болса оның ұлын (Ибраю-Ибрай – автор) сыный көзбен қарайды» – деп жазған. Біз бұл мақаланы Павлодар қаласындағы «Бұқар жырау» мұражайынан көшіріп алғанбыз, кейіннен Ү. Субханбердина құрастырған «Дала уалаяты» газеттер жиынағына шықты ( «Дала уалаяты» газеті // Құраст: Ү. Субханбердина / (1888-1902) Алматы «Ғылым» баспасы, 1976 жыл, 78-бет). Бұл мақаладан байқағанымыз М-Ж. Көпеевтің жазғандары әркімге ұнай бермеген. Жұртшылық әр жаңалықты жіті қадағалап, зейін қойып оқып отырған. Газетке деген қызығушылықтары өте жоғары болған. Сауатты қыр қазақтары әр уақытта үн қосып, өздерінің ойын айтуға құқылы болған. Газет бүгінгі күнге қарағанда анағұрлым демократты болған. Автордың иесіне газет ұжымы жауап қайтарып, хабарласып тұрған. Бір мақаланың төңірегінде екі-үш рет әңгіме құрып талқылап отырған. Бұл айтыс 1989 жылғы «Дала уалаяты» газетінде (№ 48) жарияланған. М-Ж. Көпеевтің мақаласына орай басылған. Негізінде М-Ж. Көпеевке дейін газет бетінде әдебиет мәселесі көтеріліп, оған «Дала уалаяты» газетінің ұжымы тоқтау айтқан. Газеттің сол жылғы 42-нөмірінде «Ш.Ч» деген псевдониммен жарияланған мақала және 48-нөміріндегі Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің мақаласында бұл мәселе қайта көтеріледі. Бұлар негізінен алғашқы мақала авторының пікірін қолдайды. Сонымен қатар осы мақаласында М-Ж. Көпеев Абайдың газет бетінде бұрын жарияланған «Жазды күн шілде болғанда…» – деп басталатын өлеңін «…тек Құнанбайевтардың өмірі мен байлығын суреттеуге арналған, өлең халықтың тұрмысын жақсарту сияқты пайдалы нәрсеге шақырмайды» – деп сынайды. Оның бұлай деуінің себебі, жоғарыда көрсетілгендей, өлеңге «Семей оязы Шыңғыс елінің қазағы Ибраһим Құнанбай ауылының Бақанас өзенінің Көпбейіт деген жерге қонып жатқандағы түрі» деген тақырып берілген. Бұл – бір болса, екіншіден, Абайдың өз нұсқасындағы кедейдің ауыр тұрмысы көрсетілген кейбір жерлер газетте біраз өзгертілген де, кейбір жерлер мүлдем алынып тасталған. Ал, шындығында, Абайдың бұл өлеңінде жазғы табиғат суреті тамаша шебер берілумен қатар, кедейлердің ауыр тұрмысы жол-жөнекей ашыла кеткен ғой. Бір таңғаларлық жай, Абайдың жоғарыдағы өлеңіне газетте Көкбай Жанатаевтың қолы қойылғанына қарамастан, Көпеевтің мына мақаласына қарағанда, өлеңнің Абайдікі екендігі жұртшылыққа сол тұста-ақ мәлім болған сияқты. Осы мақаласында М-Ж. Көпеев Абайды әкесі Құнанбай өлгенде ас бермеді, қазақтың ежелден келе жатқан дәстүрін бұзды деп те кінәлайды. Шындығында, Абайдың Құнанбай асына деп шығарылған малдарды сатқызып, ақшасын орыс мектептерінде оқитын қазақ балаларына бергізуі Құнанбайдың өзге балаларына да, көршілес елдерге де ұнамағаны бізге Сәбит Мұқановтың «Жарқын жұлдыздар» кітабынан мәлім. М-Ж. Көпеев осылайша Абайды айыптай отыра оның ақылдылығын, халық алдындағы абыройын жоққа шығармайды. «Біздің естуімізше, – деп жазады ол, – Ыбырай ақылдылығымен әкесі Құнанбайдан озған қайраткер адам. …Алайда қадірменді Ыбырай әрі қауым жұртын билеп тұрған, әрі мал байлығы өлеңге шыққан (бұл арада жоғарыдағы өлеңді айтып отыр – Б.А.) ауқатты адам болған соң, оның іс-әрекеті мен қызметі де өзінің ел ішінде лақабы жайылып, баспа бетінде жария болған абыройы жұрттың пікіріне лайық болса керек…» – дейді ф.ғ.д., профессор Б. Әбілқасымов (Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. Қазақ ССР-ның «Ғылым» баспасы, Алматы – 1971 жыл, 19-бет). Бұдан әрі «Көпеевтің бұл мақаласындағы оның Абай туралы пікірі жұртшылықтың назарын аударды. Газеттің 1890 жылғы 5 январьдағы номерінде Хасен Кәкенов, сол жылғы 29 июньдегі санында Сәрсекей Артықбаев деген кісі деп жазады. Көпеевтің Абай туралы пікірінің жаңсақ екенін көрсетеді. Х. Кәкенов былай деп жазады: «Көпеев онша мақтамаса да, Ыбырайдың өзін байлығымен емес, өзінің ақылымен бір өз төңірегіне емес, бүтін бір ойазға аты шыққан мейлінше құрметті, сүйікті һәм сенімді қазақ деп алыстан естиміз»» – деп жазды (Сонда, 19-бет / Сәрсекей Артықбаев турасында сөз болады).
М-Ж. Көпеев Құнанбай әулетінің үрім-бұтағын өте жақсы білген. Абай турасында жақсы пікірде болып, мысалдар келтіріп отырған. «Қазақ шежіресінде» (М-Ж. Көпеев. Қазақ шежіресі. – Алматы, Жазушы: 1993. 10-11, 38-39 б.). Өзінің «Нүсіпхан» деген поэмасының желісіне Абайды арқау еткен. Қазақ еліне Абай шығармаларын таныстырып, насихаттап отырған. «Нүсіпхан» поэмасында Құнанбай мен Абайды сөйлетіп, елдің ішіндегі шешілмеген дау-дамай, халық тағдыры туралы да сөз болып отырады. Семей өңірінің қазақтарын түгелге жуық сипаттайды. Поэма Құнанбайдың әулеттерін Тобықты руын мақтап, Құнанбайдың қажылығын, асқан ақылдылығын суреттейді. Абай туралы, оның ақылдылығына басын иеді, өнеріне тәнтті болады:
Ыбырай еді жан достым-
Құнанбайдың баласы.
Арғын атасы Өскенбай-
Тобықтының ағасы-
– дейді Мәшһүр-Жүсіп (Мәшһүр-Жүсіп. Шығармалары. 3 том. – Павлодар, 2003. – 289 б.)
== Сілтемелер ==
* [http://abai.kz/content/mesh-r-zh-sip-kopeiyly-shaitannyn-saudasy Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шайтанның саудасы]
* http://dereksiz.org/meshr-jsip-shifarmalarindafi-metrologiyali-terminder-4-tom.html?page=2
[[Санат:Қазақстан тарихшылары]]
| |||