Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш Санат шебері: Санат:Қазақстан Ғылым Академиясы академиктері → [[Санат:Қазақстан Ұлттық ғылым акаде...
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
{{Ғалым
'''Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар''' (13.12.1924 жылы туған, [[Талдыбұлақ]] ауылы, [[Еңбекшіқазақ ауданы]], [[Алматы облысы]]) – [[қазақ]] және [[ұйғыр]] тіл білімінің маманы, [[түркітану]]шы, қоғам қайраткері. [[Филология]] ғылымы докторы (1970), [[профессор]] (1972), Қазақстан ҰҒА [[академик|академигі]] (1983), Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1982), 1989 жылдан Халықаралық “Қазақ тілі” қоғамының президенті, ҚР Президенті жанындағы ішкі саясат комитетітінің мүшесі (1995). 1941 – 46 жылы [[екінші дүниежүзілік соғыс]]қа қатысқан. [[ҚазМУ]]-дың (қазіргі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) филология факультетін бітірген (1951). 1951 – 54 жылы Қазақстан ҒА-нда [[аспирант]]. 1954 – 95 жылы Қазақстан ҒА Тіл білімі [[институт]]ында ұйғыр-дүнген мәдениеті секторының кіші ғылыми қызметкері, [[Шығыстану]] секторының аға ғылыми қызметкері, ұйғыр филология бөлімінің меңгерушісі, директордың ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары (1961 – 63, 1967 – 78), институт директоры (1978 – 95). 1995 жылдан осы институттың құрметті директоры. Қайдар – жарты ғасыр бойы қазақ және ұйғыр тілдері мен жалпы және салыстырмалы [[түркітану]] мәселелерін зерттеумен шұғылданды. Оның жалпы түркітану ғылымына, оның ішінде, әсіресе, қазақ тіл білімі мен [[ұйғыртану]] саласына қосқан нақтылы үлесі мен сіңірген еңбегі жеке [[монография]], оқулық, [[сөздік]], [[жинақ]], [[мақала]] түрінде 400-ден астам (жалпы көлемі 600 б.т.) ғылыми зерттеулерде көрініс тапты. Ғалымның тіл білімі саласындағы еңбектері былайша жіктеледі:
|Есімі = Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар
|Шынайы есімі =
|Суреті =
|Сурет ені =
|Туған күні = 13.12.1924
|Туған жері = [[Алматы облысы]] [[Еңбекшіқазақ ауданы]] [[Талдыбұлақ (Еңбекшіқазақ ауданы)|Талдыбұлақ ауылы]]
|Қайтыс болған күні =
|Қайтыс болған жері =
|Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{flag|Kazakh SSR|SSR|name=Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}}
|Ғылыми аясы = [[Лексикология]], [[Диалектология]], [[Этнолингвистика]], [[Тіл саясаты]] және түркі тілдерінің тарихы мен мемлекеттік тіл мәселелері
|Жұмыс орны =
|Ғылыми дәрежесі = [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ның [[Академик|Академигі]]. [[Филология|Филология ғылымының докторы]], [[профессор]]
|Сыйлықтары =
|Альма-матер = [[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]
|Ғылыми жетекші =
|Марапаттары =
{{{!}}
{{!}}{{Отан ордені}}{{!}}{{!}}{{1 дәрежелі Достық ордені}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}[[Сурет: Orderglory rib.png|40px|3 дәрежелі Даңқ Ордені]]{{!}}{{!}}[[Сурет:Order_gpw1_rib.png|40px|Отан соғысы 1ші дәреже]]{{!}}{{!}}[[Сурет:Order_gpw2_rib.png|40px|Отан соғысы 2ші дәреже]]{{!}}{{!}}[[Сурет: Order redstar rib.png|40px|Қызыл жұлдыз ордені]]
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}[[Сурет: Order redstar rib.png|40px|Қызыл жұлдыз ордені]]{{!}}{{!}}{{Халықтар Достығы ордені}}{{!}}{{!}}[[Сурет:100 lenin rib.png|40px|Ленин 100 жыл]]{{!}}{{!}} [[Сурет:VeteranLaborRibbon.png|40px|КСРО Еңбек ардагері медалі]]
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}[[Сурет: Defmoscow rib.png|40px|Москваны қорғағаны үшін]]{{!}}{{!}} [[Сурет:30 years of victory rib.png|40px|ҰОС 30 жыл медалі]]{{!}}{{!}}[[Сурет:40 years of victory rib.png|40px|ҰОС 40 жыл медалі]]{{!}}{{!}} [[Сурет:50 years of victory rib.png|40px|ҰОС 50 жыл медалі]]
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{Астана медалі}}{{!}}{{!}}[[Сурет:70 victory rib.png|40px|ҰОС 70 жыл медалі]]{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}}
{{!}}}
}}
'''Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар''' ([[13 желтоқсан]], [[1924 жыл]]ы [[Алматы облысы]] [[Еңбекшіқазақ ауданы]] [[Талдыбұлақ (Еңбекшіқазақ ауданы)|Талдыбұлақ ауылы]]нда туған) - [[ғалым]]. Ұлы Отан соғысының ардагері. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері|Қазақ ССРнің Еңбегі сіңген ғылым қайраткері]]. [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ның [[Академик|Академигі]]. [[Филология|Филология ғылымының докторы]], [[профессор]]. [[Қазақ тілі қоғамы|Халықаралық Қазақ тілі қоғамының президенті]].[[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері]]. [[Еңбекшіқазақ ауданы|Еңбекшіқазақ ауданының Құрметті азаматы]].
 
==Толығырақ==
*Әбдуәли Туғанбайұлы [[1924 жыл]]ы [[13 желтоқсан]]да [[Алматы облысы]]ның [[Еңбекшіқазақ ауданы]], [[Талдыбұлақ (Еңбекшіқазақ ауданы)|Талдыбұлақ ауылы]]нда дүниеге келген.
*1941 – 1946 жылдары [[екінші дүниежүзілік соғыс]]ына қатысқан ардагер майдангер.
*1951 жылы [[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]] (бұрынғы Киров атындағы Қазақ мемлекеттік иниституты)ның филология факультетін бітірген.
*1951 – 1954 жылдары [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ныда асперантурасын бітірген.
 
==Еңбек жолы==
*1954 – 1995 жылдары [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]нда тіл бөлімі иниститутында
*Ұйғыр-дүнген мәдениетінің секторында кіші ғылыми-қызыметкері;
*Шығыстану иниститутында аға ғылыми-қызыметкері;
*1961 – 1963 жылдары Ұйғыр филология бөлімінің меңгерушісі;
*1967 – 1978 жылдары Директордың ғылыми жұмыстары жөніндегі орынбасары;
*1978 – 1995 жылдары Институт директоры т.б лауазымды қызыметтерін абыроймен атқарды.
*1995 жылдан осы иниститутың құрметті директоры;
==Ғылыми шығармашылығы==
Қайдар – жарты ғасыр бойы қазақ және ұйғыр тілдері мен жалпы және салыстырмалы [[түркітану]] мәселелерін зерттеумен шұғылданды. Оның жалпы түркітану ғылымына, оның ішінде, әсіресе, қазақ тіл білімі мен [[ұйғыртану]] саласына қосқан нақтылы үлесі мен сіңірген еңбегі жеке [[монография]], оқулық, [[сөздік]], [[жинақ]], [[мақала]] түрінде 400-ден астам (жалпы көлемі 600 б.т.) ғылыми зерттеулерде көрініс тапты. Ғалымның тіл білімі саласындағы еңбектері былайша жіктеледі:
*1) қазақ тіліне қатысты;
*2) ұйғыр тіліне қатысты;
*3) өзге тілдерге қатысты.
Қайдардың жалпы түркітану әлеміндегі, оның ішінде қазақ және ұйғыр тіл біліміндегі ғылыми бағыттары тіл білімінде қалыптасқан құрамдық салаларға сәйкес: 1) [[лексикология]], 2) [[диалектология]], 3) [[этнолингвистика]], 4) [[тіл құрылысы]], 5) [[түркітану]] және [[алтаистика]], 6) [[ғылым тарихы]]; 7) [[тіл саясаты]]; 8) [[оқулық]], т.б. болып бөлінеді. Сондай-ақ, [[лингвистика]] салалары мен оларға тікелей қатысты: [[сөзтану]], [[этимология]], [[ономастика]], [[терминология]], [[семасиология]], [[фразеология]], т.б. жеке тараулардан тұрады. Бұл тараулардан туындайтын тақырыптар (30-ға жуық), моносиллабтар құрылым-құрамы, [[синкретизм]] құбылысы, [[гомогенді омонимдер]], [[плеоназмдар]], қос сөздер, [[еліктеуіш сөздер]] (имитативтер), өлі түбір, сөзжасам үлгілері, фонетикалық заңдылықтар, әдеби норма, стиль, т.б. қамтиды. Қайдар қоғамдық қызметтегі қайраткерлігімен де танылды. Елдегі тіл саясатына белсенді араласып, қазақ тілінің мемлекеттік деңгейде қолданылуына қатысты ой-пікірлерін үнемі білдіріп келеді.

==Мемлекеттік ҚайдарМарапаттары==
*1944 [[Ш.Уәлиханов]]жылы атындағыКСРОның сыйлықтыңІІІ иегерідәрежедегі (1971),«Даңқ» ТүркияныңОрденімен “Dіlмарапатталған.
*1984 kurumu”жылы лингвистикалық«Халықтар қоғамыныңДостығы» (1989),Ордені;
*1985 Башқортстанжылы ғылым«Ұлы академиясыныңотан құрметтісоғысы» акад. (1991). Сондай-ақ ол ІІІІІ дәрежелі “Даңқ”, екі мәрте “[[Қызыл жұлдыз]]”, І және ІІ дәрежелі “[[ОтанОрдені;
* соғысы]]”,КСРОның “[[Халықтар«Қызыл достығы]]”,Жұлдыз» “Отан”Орденімен ордендерімен,екі “Ана тілінің айбары” ([[Түркия]]) алтын белгісімен, көптеген медальдарменмәрте марапатталған.Милибану С.Д., Библиографический словарь советских востоковедов, М., 1975; Развитие казахского советского языкознания, А., 1980; Библиография обществоведов Казахстана, А., 1986; Қазақстан ғалымдарының библиографиясы, А., 1994.
*1971 жылы [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері]];
*1971 жылы [[Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі|Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің «Құрмет» Грамотасы]]ның иегері;
*1982 жылы [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері|Қазақ ССРнің Еңбегі сіңген ғылым қайраткері]] құрметті атағы берілді.
*1984 жылы «Қазақ ССРнің Халық ағарту ісінің Үздігі» құрметті атағы;
*1989 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінің арнайы сыйлығының лауреаты;
*1997 жылы тәуелсіз Қазақстанның ең жоғарғы мемлекеттік марапаты «[[Отан ордені]]» мен марапатталды.
*1998 жылы Түркия Мемлекеттінің мемлекеттік марапаты «Құрмет белгісі» Орденімен марапатталды.
* Халықаралық қазақ тілі қоғамының «Ана тілі айбары» құрметті белісі;
* «Қазақ тілінің жанашыры» құрмет белгісі;
*КСРОның және басқада мемлекеттердің бірнеше құрмет белгілерімен, медалдарымен марапатталған.
*2014 жылы елбасының қолынан жоғарғы мемлекеттік марапат І дәрежедегі «[[Достық ордені]]» мен марапатталды.
*[[Еңбекшіқазақ ауданы|Еңбекшіқазақ ауданының Құрметті азаматы]].
*елбасының жарлығымен [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] құрметті атағымен марапатталған.
==Ғылыми атақтары==
*1970 жылы [[Филология|Филология ғылымының докторы]];
*1972 жылы [[профессор]] (құрметті ғылыми атақтары) берілген.
*1983 жылдан [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ның [[Академик|Академигі]].
*1989 жылдан Мұстафа Ата түрік атындағы Түркия ұлтттық ғылым академиясының құрметті академигі;
*1991 жалдан Башқұртстан ғылым академиясының құрметті академигі;
 
== Дереккөздер ==
<references/>