Уикипедия

I Мұстафа: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
«15_Mustafa_I.jpg» дегенді аластады, бұны Ортаққордың қатысушысы Hystrix жойған, себебі: Copyright violation, s
Өңдеу түйіні жоқ
4-жол:
| Шынайы есімі = مصطفى اول<br />Мүміндер әмірі<br />Екі киелі қаланың қызметкері
| Суреті = Mustafa 1.jpg
| Титулы = [[Османлы Мемлекетініңсұлтандарының тізімі|Османлы мемлекетінің 15-ші сұлтаны]]<br />[[Халифтер тізімі|Ислам халифатының 80-ші халифі]]
| Ту = Ottoman Flag.svg
| Басқарған кезеңі = [[20 мамыр]] [[1622 жыл|1622]] — [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]]
| Ізашары = [[II Осман]]
| Ізбасары = [[IV Мұрат]]
| Титулы_2 = [[Османлы Мемлекетініңсұлтандарының тізімі|Османлы мемлекетінің 15-ші сұлтаны]]<br />[[Халифтер тізімі|Ислам халифатының 80-ші халифі]]
| Ту_2 = Ottoman Flag.svg
| Басқарған кезеңі_2 = [[22 қараша]] [[1617 жыл|1617]] — [[26 ақпан]] [[1618 жыл|1618]]
15-жол:
| Ізбасары_2 = [[II Осман]]
| Діні = [[Ислам]]
| Туған күні = [[1591 жыл|1591]]
| Туған жері = [[Маниса]],<br />[[Османлы империясы|Ұлы Османлы Мемлекетімемлекеті]]
| Қайтыс болған күні = [[20.1. қаңтар]] [[1639 жыл|1639]] (48 жас)
| Қайтыс болған жері = [[Ыстамбұл|Константиние]],<br />[[Османлы империясы|Ұлы Османлы Мемлекетімемлекеті]]
| Жерленді = I Мұстафа мазары, [[Ыстамбұл]]
| Әкесі = [[III Мехмет]]
27-жол:
}}
 
'''Телі I Мұстафа''' ({{lang-ota3|مصطفى اول|Mustafa-i evvel}}, {{lang-tr|BirinciDeli Mustafa, DeliI. Mustafa}}; [[1591 жыл|1591]] — [[20 қаңтар]] [[1639 жыл|1639]]) — [[Османлы империясы|Ұлы Османлы Мемлекетімемлекеті]]нің [[Османлы Мемлекетініңсұлтандарының сұлтанытізімі|15-ші сұлтаны]], [[Халифат|Ислам халифатының]] [[Халифтер тізімі|9480-ші халифі]].
 
==Өмірбаяны==
I Мұстафа [[1591 жыл]]ы [[Маниса]]да дүниеге келді.
 
[[1595 жыл]]ы әкесі [[III Мехмет]], ал [[1603 жыл]]ы ағасы [[I Ахмет]] таққа отырды. [[II Мехмет]] енгізген Фатих заңы бойынша елде сұлтанаралыққа жол бермеу үшін таққа отырған сұлтан өз аға-інілерін өлім жазасына кесу керек. Алайда I Ахмет осы заңға бағынбаған алғашқы сұлтан болды. Сұлтанның осындай шешім қабылдауына тарихшылар әртүрлі себептер келтіреді:
36-жол:
* 2. I Ахметтің баласыз болуы. Шынымен де, Ахмет таққа отырғанда баласыз болған, алайда ол бұл жетіспеушілікті тез арада жойды: [[1604 жыл]]дың [[3 қараша]]сында сұлтанның бірінші баласы Осман (келешектегі [[II Осман]]) дүниеге келді. Егер де Ахмет тек өзінің баласыз екенін ескеріп, інісі Мұстафаны өлтірмесе, онда ол Осман туған кезінде Мұстафаны өлтіру керек еді. Сонда да Ахмет өз інісін өлім жазасына кеспеді.
 
I Ахмет өз інісін өлтермесе де, оған бостандық бермей, Топқапы сарайындағы кафес павильонындакафесте өліміне дейін қамап отырды. [[1617 жыл]]дың [[22 қараша]]сында I Ахмет [[бөрітпе сүзек]] ауруынан қайтыс болды. I Ахметте ересек бала болмаған соң, тақ I Мұстафаға бұйырды.
 
[[Сурет:I Mustafa (cropped).jpg|thumb|left|200px|Телі Мұстафа]]▼
 
===Билеген жылдары===
Сарайда қоғамдық қатынастар I Мұстафаның психикалық күйін жақсартады деген үміт болды. Алайда сарайдағылардың ынтасы еш нәтижеге әкелген жоқ — сұлтан бұрынғыдай есі ауысқан болып қалды. Сұлтан өте оғаш болған: дуан кеңесінің отырысында уәзірлердің сәлделерін бастарынан жұлып, сақалдарынан тартып отыратын. Сонымен қатар оғаш сұлтан құстар мен балықтарға жем орнына тиындар лақтыруды ұнатқан. Бұл оқиғалар жайлы османлы тарихшысы Ибраһим Пешеуи былай айтады:
{{Дәйексөз|Бұл жағдайды барлық мемлекеттік қайраткерлер мен халық көрді, және олар оның психикалық науқас екенін түсінді.}}
 
Бірінші билеген жылдарында ([[1617 жыл|1617]]-[[1618 жыл|1618 жж.]]) I Мұстафа анасы Халиме сұлтан мен садрағзам Дамат Халил пашаның қолжаулығы ғана болатын. Есі ауысқан сұлтанға қанағаттанбаған әскер [[1618 жыл]]ы оны тақтан тайдырып, зынданға қамады. Ал келесі сұлтандық II Османға өтті. Алайда төрт жылдан соң, [[жаңа шерік]]тер ұйымдастырған төңкеріс кезінде II Осман өлтіріліп, тақ I Мұстафаға қайтадан бұйырды.
 
Екінші билеген жылдарында да ([[1622 жыл|1622]]-[[1623 жыл|1623 жж.]]) I Мұстафа анасы Халиме сұлтан мен жаңа садрағзам Қара Дәуіт пашаның қолжаулығы болды. Сұлтанның психикалық науқастығы тіптен жоғарылады. I Мұстафа II Османның тірі екенін ойлап, оның бөмесіне есік қағып, өзін тақ салмағынан арылту үшін одан өзіне тақты қайтыруын сұрады.▼
 
Сол кездерде жаңа шеріктер мен сипахтарда жанжал туды, ал [[Кіші Азия|Анадолыда]] [[Эрзурум]] [[Беклер бегі|бейлербейі]] Абаза пашаның төңкерісі болды. Абаза паша II Османның өлімі үшін кек қайтарғысы келді. Төңкерісті тоқтату үшін Халиме сұлтан Қара Дәуіт пашаны өлім жазасына кесті. Алайда төңкерісшілер наразылықты тоқтатпай, [[1623 жыл]]дың [[мамыр]]ында Абаза паша 40-мыңдық әскерімен [[Анкара]]ны қоршауға алды. Билікте төрт садрағзам бір-бірін ауыстырып отырды. Ақырында, садрағзамдық Кеманкеш Қара Әли пашаға өтті. Ол Халиме сұлтанды баласын тақтан босатуға көндірді. Халиме сұлтан баласы I Мұстафаның өмірін сақтау шартымен пашаға келісім берді. I Ахмет пен Көсем сұлтанның 11 жасар баласы [[IV Мұрат]] келесі сұлтан болды. I Мұстафа қайтадан кафеске қамалып, өліміне дейін сонда отырып шықты. [[1639 жыл]]дың [[20 қаңтар]]ында I Мұстафа өз ажалымен қайтыс болды. Бұрынғы сұлтан мәйіті он жеті сағат жайбарақат жатты, тек содан кейін ғана оны еш сый-құрметсіз [[Айя София|Әулие Софья мешітінің]] қасындағы арнайы жерлейтін жерде жерледі<ref>http://turkcinema.tv/serial-velikolepniy-vek/sultan-mustafa-i.html/ Сұлтан I Мұстафа</ref>.▼
 
▲Екінші билеген жылдарында да ([[1622 жыл|1622]]-[[1623 жыл|1623 жж.]]) I Мұстафа анасы Халиме сұлтан мен жаңа садрағзам Қара Дәуіт пашаның қолжаулығы болды. Сұлтанның психикалық науқастығы тіптен жоғарылады. I Мұстафа II Османның тірі екенін ойлап, оның бөмесінебөлмесіне есік қағып, өзін тақ салмағынан арылту үшін одан өзіне тақты қайтыруын сұрады.
==Суреттері==
<gallery mode="traditional" widths="px" heights="px">
▲Сурет:I Mustafa (cropped).jpg
 
▲Сол кездерде [[жаңа шеріктершерік]]тер мен сипахтарда[[сыпай]]ларда жанжал туды, ал [[Кіші Азия|Анадолыда]] [[Эрзурум]] [[Беклер бегі|бейлербейі]] Абаза Мехмет пашаның төңкерісі болдыбасталды. Абаза Мехмет паша II Османның өлімі үшін кек қайтарғысы келді. Төңкерісті тоқтату үшін Халиме сұлтан Қара Дәуіт пашаны өлім жазасына кесті. Алайда төңкерісшілер наразылықты тоқтатпай, [[1623 жыл]]дың [[мамыр]]ында Абаза Мехмет паша 40-мыңдық әскерімен [[Анкара]]ны қоршауға алды. Билікте төрт садрағзам бір-бірін ауыстырып отырды. Ақырында, садрағзамдық Кеманкеш Қара Әли пашаға өтті. Ол Халиме сұлтанды баласын тақтан босатуға көндірді. Халиме сұлтан баласы I Мұстафаның өмірін сақтау шартымен пашаға келісім берді. I Ахмет пен [[Көсем сұлтанныңсұлтан]]ның 11 жасар баласы [[IV Мұрат]] келесі сұлтан болды. I Мұстафа қайтадан кафеске қамалып, өліміне дейін сонда отырып шықты. [[1639 жыл]]дың [[20 қаңтар]]ында I Мұстафа өз ажалымен қайтыс болды. Бұрынғы сұлтан мәйіті он жеті сағат жайбарақат жатты, тек содан кейін ғана оны еш сый-құрметсіз [[Айя София|Әулие Софья мешітінің]] қасындағы Мұстафаға арнайы жерлейтінсалынған мазарда жерде жерледі<ref>http://turkcinema.tv/serial-velikolepniy-vek/sultan-mustafa-i.html/ Сұлтан I Мұстафа</ref>.
</gallery>
 
==Садрағзамдары==
Line 64 ⟶ 59:
| 74
| Дамат Халил паша
| [[22 қараша]] [[1617 жыл|1617]] — [[26 ақпан]] [[1618 жыл|1618]]
| 3 ай
|-
| 80
| Қара Дәуіт паша
| [[20 мамыр]] [[1622 жыл|1622]] — [[13 маусым]] [[1622 жыл|1622]]
| 1 ай
|-
| 81
| Мере Құсайын паша
| [[13 маусым]] [[1622 жыл|1622]] — [[8 тамыз]] [[1622 жыл|1622]]
| 1 ай
|-
| 82
| Лефкелі Мұстафа паша
| [[8 тамыз]] [[1622 жыл|1622]] — [[21 қыркүйек]] [[1622 жыл|1622]]
| 1 ай
|-
| 83
| Гүржі Хадым Мехмет паша
| [[21 қыркүйек]] [[1622 жыл|1622]] — [[5 ақпан]] [[1623 жыл|1623]]
| 5 ай
|-
| 84
| Мере Құсайын паша
| [[5 ақпан]] [[1623 жыл|1623]] — [[30 тамыз]] [[1623 жыл|1623]]
| 6 ай
|-
| 85
| Кеманкеш Қара Әли паша
| [[30 тамыз]] [[1623 жыл|1623]] — [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]]
| 1 ай
|}
 
==Өнерде==
* {{flagicon|TurkeyТүркия}} «'''[[Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі]]'''» телехикаясы ([[2015 жыл|2015]]-қ.у., I Мұстафа рөлінде — Боран Құзым)
 
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
 
«https://kk.wikipedia.org/wiki/I_Мұстафа» бетінен алынған