IV Мұрат: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
{{Мемлекеттік қайраткер
| түс = Швейцарияның федерация кеңесі
| Қазақша есімі = IV Мұрат
| Шынайы есімі = {{lang-ota3|مراد رابع|Murâd-ı râbi}}<br />Мүміндер әмірі<br />Екі киелі қаланың қызметкері
| Суреті = IV. Murat.jpg
| Атауы =
| Титулы = [[Османлы сұлтандарының тізімі|Османлы мемлекетінің 17-ші сұлтаны]]<br />[[Халифтер тізімі|Ислам халифатының 82-ші халифі]]
| Сурет ені =
| Ту = Ottoman Flag.svg
| Елтаңба =
| Басқарған кезеңі = [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]] — [[9 ақпан]] [[1640 жыл|1640]]
| Елтаңба атауы =
| Ізашары = [[I Мұстафа]]
| Елтаңба ені =
| Ізбасары = [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]]
| Титулы = [[Османлы сұлтандарының тізімі|Османлы мемлекетінің 17-ші сұлтаны]] <br />[[Халифтер тізімі|Ислам халифатының 82-ші халифі]]
| Діні = [[Ислам]]
| Лақап аты = Бағдат жаулаушысы IV Мұрат
| Туған күні = 27.07.1612
| Ту = Ottoman Flag.svg
| Туған жері = [[Ыстамбұл|Константиние]], [[Османлы мемлекеті]]
| Ту2 =
| Қайтыс болған күні = 08.02.1640
| Басқара бастады = [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]]
| Қайтыс болған жері = [[Ыстамбұл|Константиние]], [[Османлы мемлекеті]]
| Басқаруын аяқтады = [[9 ақпан]] [[1640 жыл|1640]]
| Жерленді = I Ахмет мазары, [[Ыстамбұл]]
| Басқарған кезеңі =
| Әкесі = [[I Ахмет]]
| Ізашары = [[I Мұстафа]]
| Анасы = [[Көсем сұлтан]]
| Ізбасары = [[Ибраһим (Османлы сұлтаны)|Ибраһим]]
| Жұбайы = Айша сұлтан
| Тәж кигізу жорасы =
| Балалары = '''Ұлдары''':<br />Ахмет шаһзада<br />Сүлеймен шаһзада<br />Мехмет шаһзада<br />Алаеддин шаһзада<br />'''Қыздары''':<br />Гауһархан сұлтан<br />Сафие сұлтан<br />Рүкие сұлтан<br />Есімхан Қая сұлтан<br />Айша сұлтан<br />Хафса сұлтан
| Биліктен бас тартуы =
| Қолтаңбасы = Tughra of Murad IV.svg
| Мұрагері =
| Бірігіп басқарушы1 =
| Бірігіп басқарушы1Басқара бастады =
| Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады =
| регент1 = [[Көсем сұлтан]]
| регент1Басқара бастады = [[10 қыркүйек]] [[1623 жыл|1623]]
| регент1Басқаруын аяқтады = [[20 мамыр]] [[1632 жыл|1632]]
| регент2 =
| регент2Басқара бастады =
| регент2Басқаруын аяқтады =
| Премьер =
| Вице-президент =
| Президент =
| Монарх =
| Губернатор =
| Вице-губернатор =
| Титулы_2 =
| Ту_2 =
| Ту2_2 =
| Реті_2 =
| Басқара бастады_2 =
| Басқаруын аяқтады_2 =
| Ізашары_2 =
| Ізбасары_2 =
| Титулы_3 =
| Ту_3 =
| Ту2_3 =
| Реті_3 =
| Басқара бастады_3 =
| Басқаруын аяқтады_3 =
| Ізашары_3 =
| Ізбасары_3 =
| Титулы_4 =
| Ту_4 =
| Ту2_4 =
| Реті_4 =
| Басқара бастады_4 =
| Басқаруын аяқтады_4 =
| Ізашары_4 =
| Ізбасары_4 =
| Түсініктемелер =
| Діні = [[Ислам]]
| Азаматтығы =
| Туған күні = 27.07.1612
| Туған жері = [[Ыстамбұл|Константинополь]], [[Османлы мемлекеті]]
| Қайтыс болған күні = 08.02.1640
| Қайтыс болған жері = [[Ыстамбұл|Константинополь]], [[Османлы мемлекеті]]
| Жерленді = I Ахмет мазары, [[Ыстамбұл]]
| Династия = [[Османлы әулеті]]
| Туған кездегі есімі =
| Әкесі = [[I Ахмет]]
| Анасы = [[Көсем сұлтан]]
| Жұбайы = Айша сұлтан
| Балалары = '''Ұлдары''':<br />Ахмет шаһзада<br />Сүлеймен шаһзада<br />Мехмет шаһзада<br />Алаеддин шаһзада<br />'''Қыздары''':<br />Гауһархан сұлтан<br />Сафие сұлтан<br />Рүкие сұлтан<br />Есімхан Қая сұлтан<br />Айша сұлтан<br />Хафса сұлтан
| Қызмет еткен жылдары =
| Құрамында болды =
| Әскер түрі =
| Атағы =
| Басқарды =
| Шайқасы =
| Ғылыми аясы =
| Жұмыс істеген орны =
| Партиясы =
| Қызметі =
| Мамандығы = [[Қолбасшы]]
| Білімі =
| Ғылыми дәрежесі =
| Марапаттары =
| Қолтаңбасы = Tughra of Murad IV.svg
| Монограммасы =
| Сайты =
| Commons =
}}
 
'''Бағдат жаулаушысы IV Мұрат''' ({{lang-ota3|مراد رابع|Murâd-ı râbi}}, {{lang-tr|Bağdat Fatihi IV. Murat}}; [[27 шілде]] [[1612 жыл|1612]] — [[8 ақпан]] [[1640 жыл|1640]]) — [[Османлы мемлекеті]]нің [[Османлы сұлтандарының тізімі|17-ші сұлтаны]], [[Халифат|Ислам халифатының]] [[Халифтер тізімі|82-ші халифі]], [[қолбасшы]].
 
Бұл сұлтанның тұсында ішкі төңкерістерден әлсіреген Османлы мемлекеті қайта қалпына келе бастады. Елдің жалпы ыдырауы тоқтатылды. [[1632 жыл]]ы [[Көсем сұлтан]]ның регенттігінен шыққан IV Мұрат [[Ислам дініндегі діни лауазымдар мен атақтар#Қазы|қазыларды]], [[жаңа шерік]]терді, [[сыпай]]ларды және қара [[халық]]ты жинап Ашық Диуан кеңесіндиуан өткізді. Сол кеңесте ол зорбалаңдардың көздерін құрту үшін қазылармен және әскермен бірікті. Содан соң әскердің күшімен көптеген заңбұзушыларды қатал жазаларға тарты, қуғын-сүргінге ұшыратты. Соның арқасында әскерді күшейді, кофеханаларды жабылды, сот жаңартпасын жасалды, шылым шегу мен апиын қолдануды тыйым салынды, елдің табысы ұлғайды, жер иеленудегі зорлық тоқтады, диқаншылық құтқарылды.
 
ОғанБейбіт қосазаманда IV МұраттыңМұрат тұсындамешіттер мен медреселердің құрылысын, ғалымдарды жақтады. Сұлтанның қолдауымен өнертапқыш [[КәтіпХезарфен Ахмет шелеби]], арнайы құрастырылған қанаттарда ұшты. Оған қоса IV Мұраттың тұсында [[Хезарфен АхметКәтіп шелеби]], [[Әулие шелеби]], [[Лагари Хасан шелеби]], [[Хасан шелеби]] есімді ғалымдар, [[Зәкәриязада Жақия әпенді]] есімді дін ғұламасы, [[Нефи]] есімді ақын және т.б. елдің мәдениетін, өнерін, ғылымын дамытқан еді.
 
==Өмірбаяны==
IV Мұрат [[1612 жыл]]ы османлы елордасы [[Ыстамбұл|КонстантиниедеКонстантинопольде]] османлы сұлтаны [[I Ахмет]] шаңырағында дүниеге келді. [[1623 жыл]]ы жасалған мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде Мұраттың жәкесі [[I Мұстафа]] тақтан тайдырылды. Енді тақ IV Мұратқа бұйырды.
 
[[Сурет:Territorial changes of the Ottoman Empire 1639.jpg|нобай|солға|250px|IV Мұрат тұсындағы Османлы мемлекеті]]
 
IV Мұрат таққа отырғанда 11 жаста ғана еді. Әрине, Мұрат мемлекетті өзі басқара алмады, сондықтан оның регенті болып анасы [[Көсем сұлтан]] тағайындалды. Османлы ғалымы Әулие шелеби жазуы бойынша:
{{Дәйексөз|Бір күні жас сұлтан өз қазынасына келгенде бірде бір алтын толған ыдыс та болған жоқ, және боқтықтан басқа алты қап тиын, маржанға толы дорба және қытай фарфоры бар сандық қана табылды. Соны көріп, сұлтан Мұрат қазынаны жасқа толтырып, екі рет сәждеге бас иіп: "Алла жазса, мен бұл қазынаны ұрлап алғандардың байлығымен жәнетолтырып, оған қоса тағы елу қазынаны толтырамынқосамын",- деді.}}
 
[[Сурет:Sultan Murat IV.jpg|нобай|солға|200px|IV Мұрат]]
 
Сол кездерде Османлы сұлтандығында өте ауыр жағдай болатын. [[1623 жыл]]ы басталған, I Аббас бастаған [[Сефевидтер әулеті|сефевид]] әскерімен болған, соғыс сәтсіз өтіп жатты. Соғыстың басында парсылар [[Бағдат]]ты алды, ал келесі жылы сефевидтерге күллі [[Ирак]], [[Мосул]], [[Басра]] және шииттердің киелі қалалары Нежеп пен [[Кербела]] өтті. Казактардың жорықтары да бітпей жатты. Соғыс қазынаны бос қалдырды. Ақша жетіспеді. Оның үстіне, [[1625 жыл]]ы елде оба індеті орын алды. Оба індеті бір КонстантиниедеКонстантинопольде мың адамның жанын алды. Қазына тек үлкен салықтармен және өлім жазасына кесілген байлардың мүлкін тәркілеумен ғана толтырылып отырды. Ескі лендік әскерді құру жүйесі терең дағдарыста болды. Атты жасақтың шығының толықтыру үшін үкімет [[жаңа шерік]]тердің санын көбейтуге мәжбүр болды: олардың саны 100 мыңға жетті. Сұлтан қазынасы осындай үлкен әскерді асырай алмады. Ал жаңа шеріктер өз күшіне сеніп, төңкерістерді жиі-жиі жасап отырды.
 
[[Кіші Азия|Анадолыда]] да соғыс жағдайы болды. [[Ливан]] әмірі II Фахреддин марониттерді жақтап, Палестинаны[[Палестина]]ны басып алып., Итальяндықитальяндық көпестерден қаржылық көмек алып, бүкіл Левантты Османлы Сұлтандығынанмемлекетінен тәуелсіз етуге ниеттенді.
 
[[Қырым хандығы]]ның жаңа ханы Керей II Мехмет өзінің ағасы қалға Керей Шаһиннің көмегімен Қырымда[[Қырым]]да сұлтандық үлгімен тұтастай билік орнатты. IV Мұратқа парсыларға қарсы соғыста көмектеспей, османлыларға қарсы казактармен әскери одақ құрды. Ал ең үлкен қауіп [[Эрзурум]] [[Беклер бегі|бейлербейі]] Абаза Мехмет пашадан болды. Ол [[II Осман]]ның тақтан тайдырылуын құптамай, [[1623 жыл]]ы IV Мұратқа қарсы төңкеріс ашты. Бұл төңкеріс тек [[1629 жыл]]ы ғана аяқталды.
 
===Ашық Диуан кеңесідиуан===
[[Сурет:Murad IV minature.jpg|нобай|солғаоңға|200px|IV Мұрат миниатюрасы]]
 
[[1631 жыл]]ы төңкеріс жасаған сипахтар[[жаңа шерік]]тер мен жаңа шеріктер[[сыпай]]лар IV Мұраттан османлы садрағзамы, сұлтанның досы әрі Көсем сұлтанның күйеу баласы Хафиз Ахмет пашаны ұстап беруді сұрады. Келесі садрағзам Топал Режеп пашаның кеңесімен сұлтан Хафиз Ахмет пашаны ұстап беруді ұйғарды. Алайда келесі жылы Режеп паша сұлтанның бұйрығымен өлім жазасына кесілді. СипахтарЖаңа шеріктер мен жаңа шеріктерсыпайлар IV Мұраттың бұндай қаһарынан үрейленді. Содан кейін IV Мұрат Босфор жағалауында ашықАшық Дуандиуанды кеңесін ашыпжинап, сипахтаржаңа меншеріктер жаңамен шеріктерденсыпайлардан адалдық антын беруге талап етті. Үрейленген жауынгерлер сұлтанға адалдық антын беруге мәжбүр болды. Сол ДуанАшық кеңесіндедиуанда сұлтан қазылармен заңдылықты қалпына келтіру жайлы сөз қозғады. Қазылар сұлтанға әскердің зорлығы мен бассыздығына шағынды. Сол қазылардың біреуі осылай деген:
{{Дәйексөз| Падишаһым, бұл қиянаттан тек наркескен ғана бірден-бір ем бола алады!}}
 
===Қуғын-сүргін===
IV Мұрат он мыңдай төңкерісшілер мен диқан төңкерістерінің қатысушыларын өлім жазасына кесті. Алайда, шынындашын мәнісінде, сұлтанның нағыз құрбандары кәпір уәзірлер, жемқор бейлербейлер жәнемен әділетсіз қазылар болды. Себебі, олар зорлық, бассыздық және [[сыбайлас жемқорлық]]пен айналысты. ТарихшыларӘулие шелебидің айтуынша, IV Мұрат османлы билеушілерініңсұлтандарының арасындағы ең қатал әрі ең қанқұмар билеуші болды. Сұлтан тіпті шейхуль исламды да өлім жазасына кесті. Шектен шыққан қанқұмарлыққа батқан IV Мұрат адам өміріне деген құрметтен айырылды. [[1635 жыл|1635]]-[[1638 жыл]]дары IV Мұрат өзінің інілері Баязит шаһзада, Қасым шаһзада және Сүлеймен шаһзаданы өлім жазасына кесті. Бірақ IV Мұраттың бұндай қаталдығы Османлы мемлекетін дағдарыстан құтқарды. Сұлтан әскерді күшейтті, кофеханаларды жапты, сот жаңартпасын жасады, шылым шегу мен апиын қолдануды тыйым салды. Сонымен қатар IV Мұрат елдің табысын ұлғайтты, жер иеленудегі зорлықты тоқтатып, диқаншылықты құтқарды.
 
===Парсы жорығы===
[[Сурет:Revan seferi harita 1635 Sultan Murad IV.png|нобай|солға|300px|Парсы жорығы кезіндегі IV Мұрат әскерімен өткен жол]]
 
[[1635 жыл]]ы IV Мұрат [[Сефевидтер әулеті|сефевидтерге]] қарсы жорыққа аттанды. Аз уақыттың ішінде османлы әскері [[Тебриз]], [[Ереван]] және [[Нахичевань Автономиялы Республикасы|Нахичеваньды]] жаулап алды. Алайда османлылар бұл жерлерді ойран еткені сонша — тіпті азық-түлікке де қол жеткізе алмады. IV Мұрат әскерді кері қайтарды, алайда сұлтан [[1638 жыл]]ы тезкөп арадакүнге Бағдаттысозылған қоршаудан кейін [[Бағдат]]ты басып алып, [[1639 жыл]]ы сефевид шаһымен Зухаб бітім шартын жасасты. ОсыСоның бітім шартарқасында Шандыран шайқасынан ([[1514 жыл]]) бері үзілістермен жалғасып жатқан Османлы-Сефевидсефевид соғысынсоғысы аяқтады. Бұл бітім шарт IV Мұраттың ең үлкен жетістіктерінің бірі болдыаяқталды. Бітім шарт бойынша сефевидтерде Ереван мен [[Кавказ]], ал османлыларда Басра мен Бағдат қалды. Бұл бітім шарт IV Мұраттың ең үлкен жетістіктерінің бірі болды. Себебі, бұл бітім шарт бойынша орнатылған Ұлы Османлы Мемлекетімемлекеті мен Сефевид Мемлекетініңмемлекетінің арасындағы шекара 97 жыл өзгерілмеген. Шекара тек [[1736 жыл]]ы ауғандардың шапқыншылығы нәтижесінде, яғни Сефевид Мемлекетініңмемлекетінің құлауынан ғана өзгерді.
 
===АзовАзау қоршауы===
[[Сурет:Murad IV.jpg|нобай|солғаоңға|200px|Бағдат жаулаушысы IV Мұрат]]
 
Бейбіт заманда IV Мұрат мектептер пен мешіттер құрылысын, ғалымдарды жақтады. Сұлтанның қолдауымен өнертапқыш Ахмет шелеби арнайы құрастырылған қанаттарда ұшты. IV Мұрат Османлы флотын жаңартуға бел буды. Себебі, [[Венеция]] өзінің [[Эгей теңізі]] мен [[Жерорта теңізі]]ндегі флотымен және үлкен табыстарымен сұлтаннын ашуын келтірді. Оның үстіне, [[1637 жыл]]дың [[18 маусым]]ында дон казактары 4-мың запорождықтардың көмегімен АзовАзау қаласын басып алды. Алайда Михаил Федорович бұл жайттан беймәлім болды. IV Мұрат орыс билеушісіне елші жіберіп, осы хабарды жеткізді. Жауап ретінде Михаил Федорович осылай деді:
{{Дәйексөз| Осы ұрлықшыларды қазір ұруға бұйрық берсеңіз де біз олардың артында тұрған жоқпыз.}} Ал казактар өз жеңісі жайлы хабар жеткізгенде орыс патшасы оларды жазғыра бастады, алайда кейін олжалар тізімін әкелуді де бұйырды. Патша сұлтанмен бейбітшілік өмір сүргендіктен осы жайттардан ресми түрде аулақ болды, алайда бейресми түрде казактарға ақша мен дәрі жіберіп отырды. [[1641 жыл]]дың [[7 маусым]]ында Османлы флоты Азовты қоршап, казактарды сол жерден қуды.
 
«https://kk.wikipedia.org/wiki/IV_Мұрат» бетінен алынған