Юань Империясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
- 3 санат; + 3 санат (HotCat құралының көмегімен)
99-жол:
}}
[[Сурет:Yuan qu.jpg|thumb|left| Юань Әулеті]]
'''Юань Әулеті''' – [[Қытай]]да билік жүргізген моңғол әулеті (13 – 14 ғасырларда). Әулеттің негізін [[Шыңғысхан]]ның немересі [[Құбылай]] қалады.
'''Юань Әулеті''' – [[Қытай]]да билік жүргізген моңғол әулеті (13 – 14 ғасырларда). Әулеттің негізін [[Шыңғысхан]]ның немересі [[Құбылай]] қалады. 1206 ж. Орталық Азияны мекендеген көшпелі түркі-моңғол тайпаларын бағындырған [[Шыңғысхан]] 1211 – 15 ж. [[Қытай]]ды жаулап алуды бастап берді, ал оның мирасқоры [[Үгедей]] хан 1234 ж. Солтүстік [[Қытай]]ды толық бағындырды. 13 ғасырдың 50-жылдарының соңына қарай [[Шыңғысхан]] империясы іс жүзінде бірнеше дербес мемлекеттерге бөлінді, солардың бірін [[Құбылай]] басқарды. Ол [[Қытай]]ды жаулап алуды әрі қарай жалғастырды да өз мақсатына жету үшін мемлекет астанасын Қарақорымнан Дадуға (Пекинге) көшірді (1264). Алғашқыда бұл мемлекетке [[Моңғолия]] мен Солтүстік [[Қытай]] жері кірді. 1271 ж. [[Құбылай]] өз иелігіне “[[Юань]]“ деген ханзу ([[қытай]]) атауын берді. Оның әкімшілік жүйесі қытай үлгісінде жасалды. Бірақ сол кездегі саяси жағдайларға байланысты оның өзіндік ерекшеліктері де бар еді. Мысалы, [[Қарақорым]] мен Шанду (Ханбалчасун, кейіннен Кайпин) қалалары Пекинмен бірдей астана саналды. Ел аумағы жергілікті хатшылықтар (син-чжуншушэн) басқаратын 11 провинцияға бөлінді. Шаньдун, Шаньси, Хэбэе сынды аумақтардың біразы тікелей Сарай хатшылығына бағынды. Сондай-ақ кейбір моңғол ақсүйектерінің үлестік жерлері де орталық және жергілікті әкімшілік билікке бағынбады. Жоғарғы үкімет – чжуншушэн (сарай хатшылығы) болды. Хатшылыққа 6 мекеме бағынды. Императордың жанынан шенеуніктердің қызметін қадағалайтын “әскери кеңес“ (шумиюань) пен “цензорат“ (юйшитай) жұмыс істеді. Жоғарғы билік орындарында моңғолдар мен түрік тектес халықтардың өкілдері отырды. 1279 ж. [[Құбылай]] Оңтүстік [[Қытай]]дағы Сун империясын талқандап, Қытайды жаулап алуды аяқтады. 13 ғасырдың 70 – 90 ж. Юань Әулеті тарапынан [[Вьетнам]], [[Бирма]], Тямпа, [[Жапония]] мен [[Ява]]ға қарсы жорықтар жасалғанымен, бұл елдерді бағындыру мүмкін болмады. Корей мемлекеті Юань Әулетінің билігін мойындады, мұнда моңғол уәкілі отырды. [[Құбылай]]дың мирасқоры [[Темір]] (Тэмур) тұсында да (1295 – 1307) осы саясат өз жалғасын тапты. Бірақ ол қайтыс болғаннан кейін елде таққа талас басталып, берекесіздік орнады. 1308 – 1332 жылдары 8 император бірін-бірі алмастырды. Бұл берекесіздік Тоғон-Темір билік еткен жылдары (1333 – 1368) біршама тоқтағанымен, мемлекетте жергілікті қытайлардың көтерілістері басталды. 1351 – 68 жылдарды қамтыған бұл көтерілістің нәтижесінде Юань Әулетінің билігі құлатылып, орнына Мин әулеті келді. Юань Әулеті өкілдері [[Моңғолия]]ға қашуға мәжбүр болды.
 
'''Юань Әулеті''' – [[Қытай]]да билік жүргізген моңғол әулеті (13 – 14 ғасырларда). Әулеттің негізін [[Шыңғысхан]]ның немересі [[Құбылай]] қалады. 1206 ж. Орталық Азияны мекендеген көшпелі түркі-моңғол тайпаларын бағындырған [[Шыңғысхан]] 1211 – 15 ж. [[Қытай]]ды жаулап алуды бастап берді, ал оның мирасқоры [[Үгедей]] хан 1234 ж. Солтүстік [[Қытай]]ды толық бағындырды. 13 ғасырдың 50-жылдарының соңына қарай [[Шыңғысхан]] империясы іс жүзінде бірнеше дербес мемлекеттерге бөлінді, солардың бірін [[Құбылай]] басқарды. Ол [[Қытай]]ды жаулап алуды әрі қарай жалғастырды да өз мақсатына жету үшін мемлекет астанасын Қарақорымнан Дадуға (Пекинге) көшірді (1264). Алғашқыда бұл мемлекетке [[Моңғолия]] мен Солтүстік [[Қытай]] жері кірді. 1271 ж. [[Құбылай]] өз иелігіне “[[Юань]]“ деген ханзу ([[қытай]]) атауын берді. Оның әкімшілік жүйесі қытай үлгісінде жасалды. Бірақ сол кездегі саяси жағдайларға байланысты оның өзіндік ерекшеліктері де бар еді. Мысалы, [[Қарақорым]] мен Шанду (Ханбалчасун, кейіннен Кайпин) қалалары Пекинмен бірдей астана саналды. Ел аумағы жергілікті хатшылықтар (син-чжуншушэн) басқаратын 11 провинцияға бөлінді. Шаньдун, Шаньси, Хэбэе сынды аумақтардың біразы тікелей Сарай хатшылығына бағынды. Сондай-ақ кейбір моңғол ақсүйектерінің үлестік жерлері де орталық және жергілікті әкімшілік билікке бағынбады. Жоғарғы үкімет – чжуншушэн (сарай хатшылығы) болды. Хатшылыққа 6 мекеме бағынды. Императордың жанынан шенеуніктердің қызметін қадағалайтын “әскери кеңес“ (шумиюань) пен “цензорат“ (юйшитай) жұмыс істеді. Жоғарғы билік орындарында моңғолдар мен түрік тектес халықтардың өкілдері отырды. 1279 ж. [[Құбылай]] Оңтүстік [[Қытай]]дағы Сун империясын талқандап, Қытайды жаулап алуды аяқтады. 13 ғасырдың 70 – 90 ж. Юань Әулеті тарапынан [[Вьетнам]], [[Бирма]], Тямпа, [[Жапония]] мен [[Ява]]ға қарсы жорықтар жасалғанымен, бұл елдерді бағындыру мүмкін болмады. Корей мемлекеті Юань Әулетінің билігін мойындады, мұнда моңғол уәкілі отырды. [[Құбылай]]дың мирасқоры [[Темір]] (Тэмур) тұсында да (1295 – 1307) осы саясат өз жалғасын тапты. Бірақ ол қайтыс болғаннан кейін елде таққа талас басталып, берекесіздік орнады. 1308 – 1332 жылдары 8 император бірін-бірі алмастырды. Бұл берекесіздік Тоғон-Темір билік еткен жылдары (1333 – 1368) біршама тоқтағанымен, мемлекетте жергілікті қытайлардың көтерілістері басталды. 1351 – 68 жылдарды қамтыған бұл көтерілістің нәтижесінде Юань Әулетінің билігі құлатылып, орнына Мин әулеті келді. Юань Әулеті өкілдері [[Моңғолия]]ға қашуға мәжбүр болды.<ref>Қазақ энциклопедиясы, 10 - том</ref>
<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 10 - том">Қазақ энциклопедиясы, 10 - том</ref>
[[Сурет:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|left|150px| Құбылай]]
 
'''Юань Империясы''', Дай Юань (Ұлы Юань) – 1271 – 1368 жылдар аралығында [[Қытай]]да билік құрған көшпелілер мемлекеті. [[Мемлекет]]тің негізін қалаған [[Шыңғысхан]]ның немересі [[Құбылай]] болды. [[Шыңғысхан]]ның қол астына біріккен түркі-моңғол тайпалары [[Қытай]]ды жаулап алуды ұлы жихангердің көзі тірісінде бастағанымен бұл жорықтар аяғына дейін жеткізілген жоқ. 13 ғасырдың 50 жылдары [[Шыңғысхан]] империясы іс жүзінде бірнеше дербес мемлекеттерге бөлініп кетті. Соның бірін басқарған [[Құбылай]] [[Қытай]]ды әрі қарай жаулап алуға кірісті. Өз мақсатына жету үшін ол 1264 ж. астананы [[Қарақорым]]нан Дадуға (Пекинге) көшірді. 1271 ж. [[Құбылай]] өз әулетіне қытайша [[Юань]] атауын берді. 1279 ж. ол оңт-тегі сун империясын біржолата талқандап, [[Қытай]]ды жаулап алуды аяқтады. [[Қытай]]ды толық басып алғаннан кейін ол қытайлық дәстүрді жалғастырып, өзін “Көктің ұлы” деп жариялады. Моңғолдар [[Қытай]]да билік ету үшін сол елдің сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі мемлекеттік тәртіптерін сақтауға, биліктің қытайлық түрін қабылдауға мәжбүр болды. [[Құбылай]] бүкіл [[Қытай]]ды 11 провинция, 180 [[округ]]ке бөлді, оларды басқаратын уәкілдерді өзі тағайындады. Халықтың әлеумметтік құрылымы өзгертілді, бірінші орынға – түркі-моңғолдар шығарылды, одан кейінгі орында – шетелдіктер (негізінен [[мұсылман]]дар), соңғы орында [[қытай]]лықтар тұрды.
[[Сурет:Yuan Dynasty 1294.png|thumb|right| Юань Империясының аумағы]]
Line 109 ⟶ 110:
[[Қытай]]ларға мүлдем сенбеген [[Құбылай]] өзінің орасан зор мемлекетін басқару үшін билікке шетелдіктерді көптеп тартты. Мысалы, Орталық азиялық саудагер Ахмед қаржы саласын басқарса, [[әскер]]и саланы сириялық Насир ад-Дин өз қолында ұстады, италиялық [[Марко Поло]] губернатор болып тағайындалды. Дегенмен [[Құбылай]] өзінің ең басты тіректері ретінде түркі-моңғол [[ақсүйек]]теріне арқа сүйеді. Сарай маңында және ірі-ірі провинциялардың ішінде басты рөлді көшпелілер атқарды. Әсіресе, [[жалайыр]], [[керей]], [[қоңырат]], [[арғын]], [[найман]], [[қыпшақ]], т.б. тайпалардан шыққан саяси қайраткерлер, қолбасшылар, дипломаттар көп болды. Олар Юань Империясындағы саяси, әскери және экономикалық билікті өз қолдарында ұстады. [[Құбылай]] [[қытай]] жазуына өзгеріс енгізуге тырысып, 1281 ж. даосизм ілімін насихаттайтын кітаптарды өртеуге бұйрық берді. Биліктен қуылған [[қытай]]лық билік өкілдері жиі-жиі моңғолдарға қарсы құпия бүліктер ұйымдастырып отырды. 1282 ж. астанада болған осындай кезекті көтерілістен кейін шетелдіктер елден қаша бастады. Осыған байланысты [[Құбылай]] қайтыс болған соң оның мұрагерлері сарайға [[қытай]]лық әкімдерді қызметке алуға мәжбүр болды. Юань Империясы 1274 және 1281 ж. [[Жапония]]ны бағындыру үшін әскери-теңіз экспедициясын жасақтады. Бірақ олардың [[кеме]]лері күшті теңіз дауылдарына шыдамай, жапон аралдарына жете алмады. Осыдан кейін империяның назары оңтүстікке ауды. [[Құбылай]] 13 ғасырдың 50 жылдарында-ақ [[Вьетнам]]ға дейін жеткенімен, жергілікті халықтың қатты қарсылығына тап болды. 1280 – 90 ж. [[Вьетнам]] мен [[Бирма]]ға жасалған жорықтар сәтсіздікке ұшырап, ол жерлерде моңғол басқыншыларына қарсы жаппай партизандық соғыс басталды. Оңтүстіктегі порттарды басып алуға аттандырған қытай флоты Қызыл өзенінің айрығында суға батырылды.
 
Бірте-бірте империяның әскери күш-қуаты сарқылды. Осыған байланысты билеушілер басқыншылық саясаттан бас тартып, өз шекараларын қорғауға кірісті. Көп ұзамай қоршаған ортаға байланысты биліктегі моңғол ақсүйектері де [[қытай]]лана бастады. [[Құбылай]]дың орнына келген [[Темір]]ден (Тэмур) (1295 – 1307) кейін билік үшін үміткерлердің кескілескен күресі басталды. Соның нәтижесінде 1308 – 1332 ж. арасында 8 император алмасты. Тоғон Тэмир (Тұқа-Темір) (1333 – 68) билік еткен кезде [[Қытай]]да моңғолдарға қарсы халық көтерілісі (“Қызыл әскерлер” көтерілісі – 1351 – 68 ж.) басталды. Көтерілісшілер моңғолдардың негізгі күштеріне қарсы аттанып, 1368 ж. Юань Империясынің астанасы болған Даду (Пекин) қаласын басып алды. Юань Империясынің соңғы императоры өзінің қалған [[әскер]]імен, туыстарымен [[Моңғолия]]ға қашып кетті. Сөйтіп [[қытай]]халқының көп жылдық күресінің нәтижесінде жергілікті Мин әулетінің негізі қаланды.<ref>Татаро - монголы в Азии и Европе, М., 1977</ref><ref>История Китая, М., 1998;</ref><ref>Алдабек Н.Ә., Орта ғасырлардағы Қытай тарихы, А., 2004.</ref>
 
== Дереккөздер: ==
<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 10 - том"/>
{{дереккөздер}}
<ref>Татаро - монголы в Азии и Европе, М., 1977;</ref>
<ref>История Китая, М., 1998;</ref>
<ref>Алдабек Н.Ә., Орта ғасырлардағы Қытай тарихы, А., 2004.</ref>
== Дереккөздер: ==
<references/>
 
{{Шыңғыс хан империясы}}
 
{{wikify}}
 
[[Санат:Шыңғысхан империясы]]
[[Санат:1271 жылы құрылғандар]]
[[Санат:Юань әулеті]]
[[Санат:Қытай1271 тарихындағыжылы бұрынғыпайда мемлекеттерболғандар]]
[[Санат:12711368 жылы құрылғандаржойылғандар]]
 
[[Санат:Моңғолдың Қытайға басқыншылығы]]
 
{{stub}}