'''Космогония''' (грек. kosmos – ғарыш және gonea – туу, шығару, ұрпақ), ғ а р ы ш т а н у – [[астрономия]]ның ғарыштық денелер мен олардың жүйелерінің пайда болуы мен дамуын зерттейтін саласы. Ғарыштық жүйелердің құрамына [[жұлдыздар]], жұлдыздар шоғыры, [[галактика]]лар, тұмандықтар, [[Күн]] жүйесі мен оған енетін денелер – Күн, планеталар (мұнда [[Жер]] де бар), олардың серіктері, астероидтар (немесе кіші планеталар), құйрықты жұлдыздар (кометалар), метеориттер енеді. [[Б.з.б. 4–1 ғасырларда]] [[грек]] философтары [[Левкипп]], [[Демокрит]], [[Лукреций]] еңбектерінде аспан денелерінің дамуы туралы айтылған жалпы идеялардан кейін, орта ғасырларда діни түсініктер үстемдік еткен кезең туды. Тек [[17 ғасырда]] [[Р.Декарт]] дүниені құдай жаратты деген аңызды жоққа шығарып, барлық аспан денелері материяның ең ұсақ бөлшектерінің құйынды қозғалысы нәтижесінде пайда болды деген пікір айтты. Планеталар Космогониясының ғылыми негізін [[И.Исаак Ньютон]] қалады. Ол планеталардың Күнді айнала қозғалуын басқаратын механиканың негізгі заңдарын және бүкіләлемдік тартылыс заңын ашып, планеталар жүйесінің құрылысы кездейсоқ жағдайдың нәтижесі емес деген қорытындыға келді. [[И.Кант]] алғаш рет планеталардың қозғалу заңдылығына Космогония тұрғысынан түсінік берді. Ол планеталар жүйесі орталық дене – Күнді бірыңғай айналатын шашыранды материядан түзілген деген болжам жасады. Бұл болжам Канттың «Жалпы жаратылыстану [[тарих]]ы және аспан тарихы» (1[[775]]) деген кітабында жарияланған. [[18 ғасырдың]] соңына қарай [[В.Гершель]] жұлдыздық аспанды өзі жасаған [[телескоп]]пен бақылап, пішіні сопақ тұмандықты ашты, оның орталық ядросына жақындаған сайын қоюлана түсіп, тығыздығы артатындығын байқады. Осыдан тұмандықтың «қоюлануы» арқылы жұлдыздардың пайда болатындығы туралы болжам келіп шықты. Гершельдің осы бақылауына және планеталардың қозғалу заңдылығына сүйеніп, [[П.Лаплас]] Күн жүйесінің пайда болуы туралы Кант болжамына ұқсас өз болжамын ұсынды. Алайда Лаплас болжамы бұрын тез айналып, орталықтан тепкіш күштің әсерінен жеке заттар бөліп шығарған Күннің қазір жай айналатындығын түсіндіре алмады. [[20 ғасырдың]] 20–30-жылдарында ағылшын физигі және астрофизигі [[Дж.Джинс]] болжамы көпке танылды. Бұл болжам бойынша, планеталар басқа бір шомбал жұлдыздың Күн маңайынан өтуі кезінде Күннен бөлініп шыққан ыстық заттан пайда болған деп есептелді. 20 ғ-дың басында жұлдыздардың пайда болуы мен дамуы толық зерттеле бастады. Шашыраған тұмандық затының қоюлануы нәтижесінде жұлдыздар пайда болды деген болжам осы кезге дейін сақталды. Жылудың механикалық эквиваленті ашылғаннан кейін [[1854 ж.]] неміс физигі әрі математигі [[Г.Гельмгольц]], [[1862 ж.]] ағылшын физигі [[Дж. Томсон]] жұлдыздар сығылған кезде босап шығатын энергия есептеліп шығарылды. Бұл энергия қоры Күннің 107–108 жыл бойы жарық шығаруына жетеді екен. Бірақ Жер тарихының зерттелуі негізінде Күннің одан әлдеқайда көп жарық шығаратындығы дәлелденді. [[1938–39 жылдары]] жұлдыз энергиясының көзі ядролық реакциялар екендігі анықталды. Бұл осы заманғы жұлдыздар Космогониясының бастамасы болды. 20 ғ-дың 60–80-жылдары галактикалардың дамуы мен пайда болуы зерттеле бастады. Галактикалар К-сы зерттеліп, галактикалар мен олардың шоғырлары жіктеліп жүйеленді. [[Галактика]]лардағы жұлдыздар мен газ құрамының эволюциялық өзгерісі, олардың химиялық құрамы мен параметрлері зерттелді.
