Киттәрізділер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

[[Сурет:Orca mother calf.JPG‎|right|thumb|]] '''КИТ''', киттәрізділер (Cetacea) – суда тіршілік ететін [[сүтқоректілер]] отряды. Ғалымдар К-тердіңКиттердің арғы тегі құрлықта тіршілік еткен ежелгі тұяқтылар не қарапайым [[жыртқыштар]] (креодонттар), тіпті, бор кезеңінің жәндікқоректілері де болуы мүмкін деген болжам айтады. Бұлардың қазба қалдықтары төм.төменгі эоцен дәуірінен сақталған. Қазақстанда Маңғыстау түбегінен төм.төменгі сармат қабатынан табылған. Қазіргі кезде К-тердіңКиттердің 2 отряд тармағына (тісті кит және мұртты кит) жататын 38 туысы, 80-нен астам түрі мұхиттарда, теңіздерде, кейбір түрлері ([[дельфиндер]]) өзендерде таралған. Денесінің ұз.ұзындығы 1,1 – 33 м-ге дейін, салм.салмағы 30 кг-нан 150 т-ға дейін жетеді. Дене пішіні жұмыр қос қалақты терілі, құйрық жүзбеқанаты көлбеу бағытта орналасқан. Көпшілік түрінің басы жалпақ, мойны айқын байқалмайды. Алдыңғы аяқтары ескекке айналған. Артқы аяқтары жойылған, тек жамбас сүйектерінің (кей түрінде ортан жіліктің) қалдықтары сақталған. К-тердіңКиттердің терісі түксіз жалаңаш, тері астында май қабаты жақсы жетілген (қалыңд.қалыңдығы 18 – 50 см). Бұл дене темп-расынтемпературасын реттеуге қатысады. Терісінде май, тері бездері болмайды, сүт бездері жақсы жетілген. Тыныс алу мүшесі – танау тесігі (1 не 2) төбесіне қарай орналасқан. Ол тек тыныс алу-шығару кезінде ғана ашылады. К-тердіңКиттердің қанының құрамында [[гемоглобин|гемоглобиннің]], бұлшық еттерінде ерекше белокты зат – миоглобиннің болуы су астында 30 – 40 мин (кейде одан да ұзақ) тыныс алмай тіршілік етуіне септігін тигізеді. Барлық К-тердіңКиттердің ауыз қуысы өте үлкен. Бұлар тісі ең көп жануарларға жатады, мыс.мысалы, тісті К-тіңКиттің тісінің саны 272 болса, [[Амазонка]] дельфинінің бір ғана үстіңгі сойдақ тісі алға қарай 3 м-дей созылыңқы болады. К-тердіңКиттердің миы күрделі құрылысты әрі жақсы дамыған. Олардың сезу мүшесінің қызметін қылшықты мұртшалары атқарады. Көзі су астында, су үстінде де жақсы көреді. К-тердіңКиттердің есту мүшесі жақсы дамыған, құлақ қалқаны болмайды. Қорегін тұтастай жұтады. Сілекей бездері болмайды. Қарны күрделі құрылымды (3 – 14 бөлімнен тұрады). К-тердіңКиттердің көпшілігі – моногамды. Олар 2 – 6 жаста жыныстық жағынан жетіледі. Екі жылда бір рет балалайды. Буаздық мерзімі 10 – 12 ай. Аналығының жыныс саңылауының екі бүйірінде 2 емшегі болады. Арнайы бұлшық еттердің жиырылып-жазылуынан сүт баласының аузына шашырайды. К-терКиттер баласын 4 айдан ([[майда дельфиндер]]) 1 жылға дейін ([[кашалоттар]]) емізеді. К-тіңКиттің сүті өте құнарлы: сиыр сүтімен салыстырғанда май 10 есе, белок 3 есе көп. Баласы тәулігіне 450 л-ге дейін сүт емеді, 4 см-ден астам өсіп, 90 кг-дай салмақ қосады. Табиғатта 30 – 50 жылдай тіршілік етеді. Көпшілік түрі топталып, үйірленіп жүреді, теңіз жануарларымен қоректенеді. К-тердіңКиттердің саны жылдан-жылға азаюда, әсіресе, ірі К-тердіңКиттердің біраз популяциясының жойылып кету қаупі бар. Сондықтан К.Кит аулау кәсібін реттеу мақсатында Халықар.Халықаралық комиссия (оған дүние жүзінің 20 мемлекеті мүше) ұйымдастырылған (1946). К-тердіңКиттердің санын сақтау үшін қорғауға алынып, олардың 18 түрі мен 1 түр тармағы Халықар.Халықаралық табиғат қорғау одағының [[Қызыл кітап|«Қызыл кітабына»]] енгізілген.[[Сурет:Сурак.jpg‎|right|thumb|]] [[Санат:К]]