|
Barliq adamdar t`wmisinan azat jaene qadr-qasyeti men quqiqtari tenh bolip duenyege keledi. Adamdarxa aqil-parasat, ar-ojdan berilgen, sondiqtan olar br-brimen tuwistiq, bawirmaldiq qarim-qatinas jasawlari tyis.
BALALIQ CAQ
Әліпбидің құрама түрінде жазылуы
Sultanmakhmut Torayxrov
BALALIQ KUEN
Aristanbaydinh muqici
Balaliq, senen artiq kuenim bar ma,
Bala kuende boyimda minim bar ma?
Toertbaq, teke koez, calbar bet qarani koersenh, bul Aristanbaydinh Muqici eken de qoy. Muqic ekenin sezdrwge oezi de qumar. Qzmet basindaxi adamdi koerse, crxalap soninh manhinan ciqpaydi.
Baerine jetem deymin, alam deymin,
– Jaqsi keldinh, craxim, seni koerwge qumar bolip otr edik, – dep oezinhe jastiq qoya seni maqtay soeyleytini de bar.
Jas qyalda toqtalip, ti`nim bar ma?
– Kenhes oekimetininh jumisina qasiq qanim qalxanca dayinmin! – dep belsendilik koersetetini de bar.
Balaxa tenh koeriner bay men kedey,
Onda da tuesine almay tomriqtiq istesenh:
Sueyedi jaqsi, jaman, nadan demey.
Aristanbaydinh Muqici deytin belsendi kedeyinh men bolamin! – dep toesin qaxip qoywdan da tayinbaydi.
Kuenae, sumdiq degendi ol bilmeydi,
Osininh baerin jawdrsa, «Muqic osi eken xoy» – dep oezinh de qol qoyasinh.
Ayrmasz er, aeyel — baeri brdey.
Men Muqicti brinci ret awildiq kenheste kezdestrdim. Awildinh belsendilerin, koemsomoldarin jynap alip koelkhozdinh oendris josparin istep jatqanbz. Ekpinimen senh buzxanday bolip brew krip keldi.
Jaqin-alis dep bilmes alalawdi,
– Aelgi oekil qayda? Sz bolasz ba? – dep maxan toene tuesti.
Aqqa jawip jalani qaralawdi.
Al jumisinhz...
Oemr, oelim ne naerse ujmaq, dozaq,
– Jumisim: belsendi kedey edim. Osi eldegi «Aristanbaydinh Muqici» deytin men bolamin. Batraqtar koerisinen koelkhozimzxa orin kelgen eken, soxan meni jiber desem, bastiximz jibermeydi. Bastiximz onhbaxan neme: Aekesininh aekesi Baedel qajixa barxan kisi. Oezin tuesrtip tastamasam bolmas...
Bilmeydi baq, kuendew men tabalawdi.
Tuesine almay qayta surap edim. Muqic cataqqa saldi.
Qayxi, qziq ne naerse, daemin bilmes,
– Szdinh muninhz «toerecildik», muninhz «onhcil men solcildiq»! Men izdenetin jerdi bilem, szdinh uestinhzden de izdene alamin, – deydi Muqic.
Bayliq, baqit degendi koezine ilmes.
Koelkhoz oez jumisina oezi ye, cetten kelgen oekil bylep-toestey berse, koelkhoz jumis istey ala ma. Men osi jaxdaydi aytayin desem, Muqicim:
Jaqsi, jaman soezderdinh parqin ayrip,
Muninhz asra siltew! – dep calqayaqtaydi. Brew qysinsz jala japsa, isinh aq bolsa da betinh br kuerenh tartpaqci xoy.
Ne desenh de tanhdanip, qulaq tuermes.
Muqic ketken sonh otrxan joldastardan soez tartip koerip edim, brine-bri qarap jaltaqtasti.
Crkin-ay, balaliq kuen, oetesinh-aw,
Nege aytpaysinhdar? Aytsanhdarci, – dedi Dosan deytin batraq.
Artinha qayrilmay-aq ketesinh-aw.
– Oezinh nege aytpaysinh? – dep, bilayxilari oxan tueylikti.
Jigittikti kaerilik quwip jetip,
Dosan jan-jaxina brer qarap aldi da, Muqictinh ketkenine aebden koezi jetip:
Ajal-daxi, kecikpey jetesinh-aw.
– Muqictinh osi erkelegeni jeter. Muqictinh kuemanin acw kerek! Muninh kim ekenin bilesinhder me? – dedi.
Qziqti, taetti oemr, bitesinh-aw,
– Bilemz xoy, – dep otrxandar kuersindi.
Aldinan ajal tosip, kuetesinh-aw:
Soez aralap ketti. Jumis tixz. Egis bastalxali jatr. Jospardi buegin qaytsek te bitrw kerek. Muqic jayindaxi aenhgime ekinci kezekke i`srilip qala berdi.
Tuwxanda qziqtaxan janha jandi,
Tuwmaxanday bir kuen oetesinh-aw.
****
1910
Ortaliq partya koemytetininh qawlisin tuesindrw twrali awil-awildi oekil qaptadi. «Enhbek» Koelkhozina jaxalap men de keldim. Br boelmeli axac ueydi Koelkhoz basqarmasi kenhsege alipti, kenhseninh ici jaxalay orindiq. Basqarma axasi Saelim jas jigit eken. Duerdygen salali sawsaxin sozip amandasti. Basinan ayaxina ceyip sueze br qarap cixip, «naetinh batraq bolar-aw», – degen qoritindixa keldim. Onim duris ciqti: basqarma muecelerininh anketin qaraxanimda, Saelim kisi esiginde 10 ji`l oemr oetkzgen bolip ciqti.
– Khat tanymin. Malayliqtan bosanxanim bi`ltr xana edi. Koelkhoz mueceleri tapsrxan sonh bolip otrmin, – dep Saelim jayin aytip munhaydi.
Qala modisimen kyingen qzil crayli jigit – Koelkhoz muecelerininh sawatszdixin joyw uecin kelgen muxalim bolip ciqti.
– Saelim joldastinh qoli bosamaydi, jumis koep... aeytkenmen, tuenge qaray oqitip, eptep khat tanitip kelemin, – dedi ol.
Uestel uestinde br qaxaz jatr, «Raport» degen soezdi bas jaxina ri qilip jazip qoyipti. Bul – awildiq kenheske joldanilatin «Raport». «Enhbek» Koelkhozi egiske aezrlik jumisin juez procent dayin qilip, endi, sert ornina bergeli otrxan raport osi. Raporttinh ayaq jaxinda arbyxan br jazw tur. Bul – Saelimninh qoyxan qoli. Oemri ayr men kuerekten bosanbaxan mina duerdygen sawsaq buegin janha jurtciliqtinh sert qaxazin sendrip, moer ornina cymay tanhbasin salip otr!
– Muqic deytin belsendimz bolatin, estwinhz bar cixar, – dep Saelim kuelimsredi.
Elenh ete qaldim:
– Al, ol qayda?
– Ol ueyinde, Koelkhozdan ciqqan, jeke carwa, – dedi Saelim.
Awildinh jalpi j`yilisi caqrildi. Muqic ta keldi. Alxacqi koergendegimdey ekpin joq, baesenh. Aeytse de, crxa tartip jaqindap:
– Jaqsi keldinhz, szdi i`ntixip kuetip otr edik, – dedi.
Bayandamadan keyin brinci surawxa Muqic jabisti:
– Koelkhozdan cixip, jeke carwa bolip otrwxa erik pe?
– «Erik emes» dep aytqan adam bolip pa edi, – dep Saelim ilinise tuesti.
Muqic surlanip sala berdi. Koezi capractanip, uyasinan cixip ketetindey boldi. Cart jueginip alip, basindaxi eltri boerikti jerge alip urxanda, jamawli qurim kyzdinh tozanhi tuetin qusap burq etti.
– Saelim meni awzxa qaqti, soeyletpeydi. Munisi
«Asra siltewcilik!..» Munisi «Toerecildik!..» Men izdenemin! – dedi.
– Neni izdenedi: zorliq koersetken bar ma? Qisim koersetken bar ma?..
«Enhbek» Koelkhozininh mueceleri talay j`yilista kerisip i`silip qalxandar eken, Muqictinh soezben doda-dodasin cixardi. Dodalanxan soezden ciqqan qoritindi minaw boldi:
1) Aristanbay atqaminer, qw, el jegic paraqor bolxan; Muqic soninh izimen juergen.
2) Koelkhoz bolxanxa ceyin Muqic osi awildi br ci`biqpen aydap kelgen.
3) Koelkhoz bolarda 18 iri qarasi bar eken, Koelkhozxa krgende uec-aq qarasi bar. Oezgesin satqan, soyxan, i`dratqan.
4) Koelkhozxa muece bolip turxan kezinde jurtti brimen-brin baylanistrip, kuende daw t`wxzip berekeni ketrgen.
5) Ortaliq partya koemytetininh khatin oezince tuesinip, basqalardi da oezince tuesindrip, 12 ueydi Koelkhoz qatarinan oezimen brge alip ciqqan.
6) Koelkhoz qurilisi twrali adam nanbastiq oesekter taratqan...
Osininh baerin jalpi j`yilis Muqictinh moynina moeldretip salip berdi.
Bul – «Onhcildiq pen solcildiq». Bul – aekimcilik qoldanxandiq. Bul – asra siltewcilik. Bul – jeke carwaxa tze koersetkendik! Men buxan koenbeymin, men izdenem! – dep Muqic bwraday burqildadi.
Tap betin acqan kedey-batraq Muqictan ymenbeydi, jawapti qisqa berdi.
– Onan arman izden, qaranhdi batr! – dedi...
Muqictinh azxrip alxan 12 kedeyi j`yilista qatesin moynina aldi:
– Bzdi ortalarinha al! – dedi.
– Alayiq! – dedi j`yilis.
Men sol awildan ciqqanimda, tor toebeldinh orta beline jarbyip Muqic ta awlinan ciqti. Bilay cixa jolimz tueyisti: koezi ejreyip, qriqpa saqali cocanhdap, tor toebelmen sabalap jortip keledi eken.
– Joldas, muninh asra siltew boldi: jeke carwalardinh arasina iritki saldinh, olardi Koelkhozxa qayta qwip tiqtinh, – dedi maxan tunjray qarap.
Muqictinh oyinca elge uegit juergzw – asra siltewcilik bolipti! «Asra siltew», «Onhcil, solcil» degen soezderdi qabattap, koeringenge japsrip, talaydinh mazasin alxan qw-aw dedim.
Aeprel 1930 ji`l.
Ықшам түрімен жазылуы
Arĭstanbaydĭŋ muqĭcĭ
Törtbaq, teke köz, calbar bet qaranĭ körseŋ, bul Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ eken de qoy. Muqĭc ekenin sezdirwge özi de qumar. Qĭzmet basĭndaxĭ adamdĭ körse, cĭrxalap sonĭŋ maŋĭnan cĭqpaydĭ.
– Jaqsĭ keldiŋ, cĭraxĭm, seni körwge qumar bolĭp otĭr edik, – dep öziŋe jastĭq qoya seni maqtay söyleytini de bar.
– Keŋes ökimetiniŋ jumĭsĭna qasĭq qanĭm qalxanca dayĭnmĭn! – dep belsendilik körsetetini de bar.
Onda da tüsine almay tomĭrĭqtĭq isteseŋ:
Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ deytin belsendi kedeyiŋ men bolamĭn! – dep tösin qaxĭp qoywdan da tayĭnbaydĭ.
Osĭnĭŋ bärin jawdĭrsa, «Muqĭc osĭ eken xoy» – dep öziŋ de qol qoyasĭŋ.
Men Muqĭctĭ birinci ret awĭldĭq keŋeste kezdestirdim. Awĭldĭŋ belsendilerin, komsomoldarĭn jynap alĭp kolkhozdĭŋ öndiris josparĭn istep jatqanbĭz. Ekpinimen seŋ buzxanday bolĭp birew kirip keldi.
– Älgi ökil qayda? Siz bolasĭz ba? – dep maxan töne tüsti.
Al jumĭsĭŋĭz...
– Jumĭsĭm: belsendi kedey edim. Osĭ eldegi «Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ» deytin men bolamĭn. Batĭraqtar körisinen kolkhozĭmĭzxa orĭn kelgen eken, soxan meni jiber desem, bastĭxĭmĭz jibermeydi. Bastĭxĭmĭz oŋbaxan neme: Äkesiniŋ äkesi Bädel qajĭxa barxan kisi. Özin tüsirtip tastamasam bolmas...
Tüsine almay qayta surap edim. Muqĭc cataqqa saldĭ.
– Sizdiŋ munĭŋĭz «törecildik», munĭŋĭz «oŋcĭl men solcĭldĭq»! Men izdenetin jerdi bilem, sizdiŋ üstiŋizden de izdene alamĭn, – deydi Muqĭc.
Kolkhoz öz jumĭsĭna özi ye, cetten kelgen ökil bylep-töstey berse, kolkhoz jumĭs istey ala ma. Men osĭ jaxdaydĭ aytayĭn desem, Muqĭcĭm:
Munĭŋĭz asĭra siltew! – dep calqayaqtaydĭ. Birew qysĭnsĭz jala japsa, isiŋ aq bolsa da betiŋ bir küreŋ tartpaqcĭ xoy.
Muqĭc ketken soŋ otĭrxan joldastardan söz tartĭp körip edim, birine-biri qarap jaltaqtastĭ.
Nege aytpaysĭŋdar? Aytsaŋdarcĭ, – dedi Dosan deytin batĭraq.
– Öziŋ nege aytpaysĭŋ? – dep, bĭlayxĭlarĭ oxan tüylikti.
Dosan jan-jaxĭna birer qarap aldĭ da, Muqĭctĭŋ ketkenine äbden közi jetip:
– Muqĭctĭŋ osĭ erkelegeni jeter. Muqĭctĭŋ kümanĭn acw kerek! Munĭŋ kim ekenin bilesiŋder me? – dedi.
– Bilemiz xoy, – dep otĭrxandar kürsindi.
Söz aralap ketti. Jumĭs tĭxĭz. Egis bastalxalĭ jatĭr. Jospardĭ bügin qaytsek te bitirw kerek. Muqĭc jayĭndaxĭ äŋgime ekinci kezekke ĭsĭrĭlĭp qala berdi.
****
Ortalĭq partyya komytetiniŋ qawlĭsĭn tüsindirw twralĭ awĭl-awĭldĭ ökil qaptadĭ. «Eŋbek» kolkhozĭna jaxalap men de keldim. Bir bölmeli axac üydi kolkhoz basqarmasĭ keŋsege alĭptĭ, keŋseniŋ ici jaxalay orĭndĭq. Basqarma axasĭ Sälim jas jigit eken. Dürdygen salalĭ sawsaxĭn sozĭp amandastĭ. Basĭnan ayaxĭna ceyip süze bir qarap cĭxĭp, «nätiŋ batĭraq bolar-aw», – degen qorĭtĭndĭxa keldim. Onĭm durĭs cĭqtĭ: basqarma müceleriniŋ anketin qaraxanĭmda, Sälim kisi esiginde 10 jĭl ömir ötkizgen bolĭp cĭqtĭ.
– KHat tanymĭn. Malaylĭqtan bosanxanĭm bĭltĭr xana edi. Kolkhoz müceleri tapsĭrxan soŋ bolĭp otĭrmĭn, – dep Sälim jayĭn aytĭp muŋaydĭ.
Qala modĭsĭmen kyingen qĭzĭl cĭraylĭ jigit – kolkhoz müceleriniŋ sawatsĭzdĭxĭn joyw ücin kelgen muxalim bolĭp cĭqtĭ.
– Sälim joldastĭŋ qolĭ bosamaydĭ, jumĭs köp... äytkenmen, tünge qaray oqĭtĭp, eptep khat tanĭtĭp kelemin, – dedi ol.
Üstel üstinde bir qaxaz jatĭr, «Raport» degen sözdi bas jaxĭna iri qĭlĭp jazĭp qoyĭptĭ. Bul – awĭldĭq keŋeske joldanĭlatĭn «Raport». «Eŋbek» kolkhozĭ egiske äzirlik jumĭsĭn jüz protsent dayĭn qĭlĭp, endi, sert ornĭna bergeli otĭrxan raport osĭ. Raporttĭŋ ayaq jaxĭnda arbyxan bir jazw tur. Bul – Sälimniŋ qoyxan qolĭ. Ömiri ayĭr men kürekten bosanbaxan mĭna dürdygen sawsaq bügin jaŋa jurtcĭlĭqtĭŋ sert qaxazĭn sendirip, mör ornĭna cymay taŋbasĭn salĭp otĭr!
– Muqĭc deytin belsendimiz bolatĭn, estwiŋiz bar cĭxar, – dep Sälim külimsiredi.
Eleŋ ete qaldĭm:
– Al, ol qayda?
– Ol üyinde, kolkhozdan cĭqqan, jeke carwa, – dedi Sälim.
Awĭldĭŋ jalpĭ jyĭlĭsĭ caqĭrĭldĭ. Muqĭc ta keldi. Alxacqĭ körgendegimdey ekpin joq, bäseŋ. Äytse de, cĭrxa tartĭp jaqĭndap:
– Jaqsĭ keldiŋiz, sizdi ĭntĭxĭp kütip otĭr edik, – dedi.
Bayandamadan keyin birinci surawxa Muqĭc jabĭstĭ:
– Kolkhozdan cĭxĭp, jeke carwa bolĭp otĭrwxa erik pe?
– «Erik emes» dep aytqan adam bolĭp pa edi, – dep Sälim ilinise tüsti.
Muqĭc surlanĭp sala berdi. Közi capĭractanĭp, uyasĭnan cĭxĭp ketetindey boldĭ. Cart jüginip alĭp, basĭndaxĭ eltiri börikti jerge alĭp urxanda, jamawlĭ qurĭm kyizdiŋ tozaŋĭ tütin qusap burq etti.
– Sälim meni awĭzxa qaqtĭ, söyletpeydi. Munĭsĭ
«Asĭra siltewcilik!..» Munĭsĭ «Törecildik!..» Men izdenemin! – dedi.
– Neni izdenedi: zorlĭq körsetken bar ma? Qĭsĭm körsetken bar ma?..
«Eŋbek» kolkhozĭnĭŋ müceleri talay jyĭlĭsta kerisip ĭsĭlĭp qalxandar eken, Muqĭctĭŋ sözben doda-dodasĭn cĭxardĭ. Dodalanxan sözden cĭqqan qorĭtĭndĭ mĭnaw boldĭ:
1) Arĭstanbay atqaminer, qw, el jegic paraqor bolxan; Muqĭc sonĭŋ izimen jürgen.
2) Kolkhoz bolxanxa ceyin Muqĭc osĭ awĭldĭ bir cĭbĭqpen aydap kelgen.
3) Kolkhoz bolarda 18 iri qarasĭ bar eken, kolkhozxa kirgende üc-aq qarasĭ bar. Özgesin satqan, soyxan, ĭdĭratqan.
4) Kolkhozxa müce bolĭp turxan kezinde jurttĭ birimen-birin baylanĭstĭrĭp, künde daw twxĭzĭp berekeni ketirgen.
5) Ortalĭq partyya komytetiniŋ khatĭn özince tüsinip, basqalardĭ da özince tüsindirip, 12 üydi kolkhoz qatarĭnan özimen birge alĭp cĭqqan.
6) Kolkhoz qurĭlĭsĭ twralĭ adam nanbastĭq ösekter taratqan...
Osĭnĭŋ bärin jalpĭ jyĭlĭs Muqĭctĭŋ moynĭna möldiretip salĭp berdi.
Bul – «Oŋcĭldĭq pen solcĭldĭq». Bul – äkimcilik qoldanxandĭq. Bul – asĭra siltewcilik. Bul – jeke carwaxa tize körsetkendik! Men buxan könbeymin, men izdenem! – dep Muqĭc bwraday burqĭldadĭ.
Tap betin acqan kedey-batĭraq Muqĭctan ymenbeydi, jawaptĭ qĭsqa berdi.
– Onan arman izden, qaraŋdĭ batĭr! – dedi...
Muqĭctĭŋ azxĭrĭp alxan 12 kedeyi jyĭlĭsta qatesin moynĭna aldĭ:
– Bizdi ortalarĭŋa al! – dedi.
– Alayĭq! – dedi jyĭlĭs.
Men sol awĭldan cĭqqanĭmda, tor töbeldiŋ orta beline jarbyĭp Muqĭc ta awlĭnan cĭqtĭ. Bĭlay cĭxa jolĭmĭz tüyisti: közi ejireyip, qĭrĭqpa saqalĭ cocaŋdap, tor töbelmen sabalap jortĭp keledi eken.
– Joldas, munĭŋ asĭra siltew boldĭ: jeke carwalardĭŋ arasĭna iritki saldĭŋ, olardĭ kolkhozxa qayta qwĭp tĭqtĭŋ, – dedi maxap tunjĭray qarap.
Muqĭctĭŋ oyĭnca elge ügit jürgizw – asĭra siltewcilik bolĭptĭ! «Asĭra siltew», «Oŋcĭl, solcĭl» degen sözderdi qabattap, köringenge japsĭrĭp, talaydĭŋ mazasĭn alxan qw-aw dedim.
Aprel 1930 jĭl.
| 