Биологиялық ырғақ: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш Санатты жылдам үстеу: «Биология» (HotCat қолданып)
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
‎'''Биологиялық ырғақ''' <ref name="source1">“Қазақ Энциклопедиясы”, II-том </ref> - [[биология|биологияда]] — биологиялық процестер мен құбылыстардың қарқыны мен сипатындағы мезгіл-мезгіл қайталанып отыратын өзгерістер реттілігі. Биологиялық ырғақ барлық тірі организмдерге тән және ол клеткалық процестерден бастап [[популяция|популяциялық]], [[биосфера|биосфералық]] құбылыстарды қамтиды. Мұны зерттейтін ғылым саласы — [[биоритмология]]. Биологиялық ырғақ табиғи жағдайда қоршаған ортадағы құбылыстар өзгерістеріне сәйкес жүреді, ''“Биологиялық сағат”'' қызметін атқарады, организмнің уақыт пен кеңістікте бағдарлануына, қоршаған ортадағы өзгерістерге алдын-ала дайындалуға мүмкіндік береді.
{{Қорық аймақ | name =БИОЛОГИЯЛЫҚ ЫРҒАҚ| image =Сурак.jpg|200px | caption =| location = [[Қазақстан]]| area = | established =| governing_body = | world_heritage_site =| website =}}‎ '''Биологиялық ырғақ''' , 1) [[биология]]да — биологиялық процестер мен құбылыстардың қарқыны мен сипатындағы мезгіл-мезгіл қайталанып отыратын өзгерістер реттілігі. Б. ы. барлық тірі организмдерге тән және ол клеткалық процестерден бастап [[популяция]]лық, [[биосфера]]лық құбылыстарды қамтиды. Мұны зерттейтін ғылым саласы — биоритмология. Б. ы. табиғи жағдайда қоршаған ортадағы құбылыстар өзгерістеріне сәйкес жүреді, “Биологиялық сағат” қызметін атқарады, организмнің уақыт пен кеңістікте бағдарлануына, қоршаған ортадағы өзгерістерге алдын-ала дайындалуға мүмкіндік береді. Б. ы. өсімдіктерде жапырақтар мен күлте жапырақшалардың тәуліктік және физиол. өзгерістері (күзгі жапырақ тастау, қыста өркендердің қатаюы, т.б.) түрінде байқалады. Ал [[жануарлар]]да Б. ы. әр түрлі физиол.-биохим. процестер (темп-ра ауытқулары, гормондар бөлінуі, РНҚ синтезі, рибосома құрылуы, клеткалардың бөлінуі, т.б.) активтілігінің кезеңділігімен бейнеленеді. Жеке органдардың, тіндердің, клеткалардың тәуелсіз ырғақтары биол. құбылыстардың мерзімдік реттілігін құрайды, тірі организмдерде жүретін барлық процестердің үйлесуіне негіз болады. Б. ы. тұқым қуалайды және табиғи сұрыпталу мен организмдердің бейімделгіштігінің маңызды факторы болып табылады. Б. ы. пайда болу себептеріне қарай экзогенді және эндогенді болып бөлінеді. Экзогенді Б. ы. — организмнің сыртқы күш әсеріне, қоршаған ортаның мерзімдік өзгерістеріне жауабы. Эндогенді (дербес, ырықсыз) Б.ы. тірі организмнің өзінде туындайтын активті процестердің толқынына сәйкес қалыптасады. Ол қайтарымды байланыс механизмімен реттеледі. Осы байланыс тұйықталатын биол. құрылым деңгейіне қарай [[клетка]]лық, мүшелік, организмдік, популяциялық Б. ы-тар болып жіктеледі. Маңызына байланысты Б. ы. [[физиология]]лық (тыныс алу, қан айналу, т.б.) және экологиялық (организмнің сыртқы ортаның құбылмалы жағдайына бейімделуіне мүмкіндік беретін) болып бөлінеді. Б. ы-тың қайталану кезеңі бірнеше секундтан ондаған жылдар аралығын қамтуы мүмкін. Қайталану мерзіміне қарай Б. ы. ультрадианды (1 минуттан 10 — 12 сағат аралығында), циркадианды, тәуліктік (бір тәулік ішіндегі жануарлардың физиол. құбылыстары мен қылығының бір заңдылықпен тербелуі; бұл жарық, темп-ра, ылғалдық әсеріне байланысты), айлық (айналымы жағынан ай фазасына — айдың толуына, 29, 53 тәулікке жуық), жылдық немесе маусымдық (жыл сайын қайталанып отыратын процестер: жануарлардың ұя салуы, [[қоныс аудару |қоныс аудару]]ы, өсу қарқынының өзгеруі), көп жылдық (ауа райының, тіршілік жағдайының планетарлық өзгеруіне байланысты) және [[теңіз]]-дің көтерілу ырғағына сәйкес (24,8 немесе 12,4 сағат сайын байқалатын теңіздегі тіршілік заңдылықтары: қимыл белсенділігі, газ алмасу қарқыны, планктондардың жоғары-төмен ығысуы, т.с.с.) болып бөлінеді.
2) психологияда — адамның психикалық белсенділігінің күшеюі мен бәсеңдеуінің кезектесуі. Адамның психикалық белсенділігінің Б. ы-ғы 2 түрлі болады: сыртқы Б. ы. (Күн активтілігінің циклділігімен, жыл мезгілдерінің, тәуліктің ауысуымен байланысты пайда болатын) және ішкі Б. ы. (адамның ішкі [[психика]]лық және физикалық іс-әрекетінің жағдайымен анықталатын). Жұмысқа қабілеттілік пен қажу кезеңдеріне, әсіресе, адам психикалық белсенділігінің тәуліктік Б. ы. әсер етеді. Оның ерекше маңызы бар: ең үлкен белсенділік таңертең (сағ. 8 — 12), ең аз белсенділік — тәулік ортасында (сағ. 12—16), екінші ең үлкен белсенділік — кешкі мезгілде (сағ. 16 — 2), барынша байқалатын ең аз белсенділік — түнде (сағ. 2 — 8) болады. Таңертеңгі және кешкі мезгілдегі белсенділіктің сергектігі организмде болып жататын ішкі биохим. процестерге байланысты. Мыс., адам психикалық белсенділігінің ішкі Б. ы-ның тәуліктегі күшеюі мен бәсеңдеуі организмдегі адреналин мен норадреналин гормондарының көбеюіне тәуелді. Мұндай қатаң тәуелділік ішкі Б. ы-тар мен сыртқы тіршілік әрекетінің ұйымдасуы арасында нақты үйлесімнің болуын қажет етеді. Егер бұл үйлесім бұзылатын болса, оның нәтижесі жүйке жүйесінің түрлі ауруларына (мыс., ұйқының бұзылуы, невроздар, жүрек-қан тамырларының аурулары) соқтырады. Сондықтан психол. тексеру мен психокоррекцияда міндетті түрде адамның психикалық белсенділігінің Б. ы. құрылымы ескерілуі тиіс.
 
Биологиялық ырғақ өсімдіктерде жапырақтар мен күлте жапырақшалардың тәуліктік және физиолгиялық өзгерістері (күзгі жапырақ тастау, қыста өркендердің қатаюы, т.б.) түрінде байқалады.
 
Ал жануарларда биологиялық ырғақ әр түрлі физиологиялық-биохимиялық процестер (температура ауытқулары, гормондар бөлінуі, [[РНҚ синтезі]], [[рибосома]] құрылуы, клеткалардың бөлінуі, т.б.) активтілігінің кезеңділігімен бейнеленеді. Жеке органдардың, тіндердің, клеткалардың тәуелсіз ырғақтары биологиялық құбылыстардың мерзімдік реттілігін құрайды, тірі организмдерде жүретін барлық процестердің үйлесуіне негіз болады. Биологиялық ырғақ тұқым қуалайды және табиғи сұрыпталу мен организмдердің бейімделгіштігінің маңызды факторы болып табылады.
==Пайдаланылған әдебиет==
Биологиялық ырғақ пайда болу себептеріне қарай [[экзоген|экзогенді]] және [[эндоген|эндогенді]] болып бөлінеді.
#Экзогенді биологиялық ырғақ — организмнің сыртқы күш әсеріне, қоршаған ортаның мерзімдік өзгерістеріне жауабы.
#Эндогенді (дербес, ырықсыз) биологиялық ырғақ тірі организмнің өзінде туындайтын активті процестердің толқынына сәйкес қалыптасады. Ол қайтарымды байланыс механизмімен реттеледі. Осы байланыс тұйықталатын биологиялық құрылым деңгейіне қарай [[клетка|клеткалық]], мүшелік, организмдік, популяциялық биологиялық ырғақтар болып жіктеледі. Маңызына байланысты биологиялық ырғақ физиологиялық (тыныс алу, қан айналу, т.б.) және экологиялық (организмнің сыртқы ортаның құбылмалы жағдайына бейімделуіне мүмкіндік беретін) болып бөлінеді.
Биологиялық ырғақтың қайталану кезеңі бірнеше секундтан ондаған жылдар аралығын қамтуы мүмкін. Қайталану мерзіміне қарай биологиялық ырғақ ультрадианды (1 минуттан 10 — 12 сағат аралығында), циркадианды, тәуліктік (бір тәулік ішіндегі жануарлардың физиологиялық құбылыстары мен қылығының бір заңдылықпен тербелуі; бұл жарық, температура, ылғалдық әсеріне байланысты), айлық (айналымы жағынан ай фазасына — айдың толуына, 29, 53 тәулікке жуық), жылдық немесе маусымдық (жыл сайын қайталанып отыратын процестер: жануарлардың ұя салуы, [[қоныс аудару |қоныс аударуы]], өсу қарқынының өзгеруі), көп жылдық (ауа райының, тіршілік жағдайының планетарлық өзгеруіне байланысты) және теңіздің көтерілу ырғағына сәйкес (24,8 немесе 12,4 сағат сайын байқалатын теңіздегі тіршілік заңдылықтары: қимыл белсенділігі, газ алмасу қарқыны, планктондардың жоғары-төмен ығысуы, т.с.с.) болып бөлінеді.
 
‎'''Биологиялық ырғақ''' <ref name="source1"/> - психологияда — адамның психикалық белсенділігінің күшеюі мен бәсеңдеуінің кезектесуі. Адамның психикалық белсенділігінің биологиялық ырғағы 2 түрлі болады: сыртқы биологиялық ырғақ (Күн активтілігінің циклділігімен, жыл мезгілдерінің, тәуліктің ауысуымен байланысты пайда болатын) және ішкі биологиялық ырғақ (адамның ішкі психикалық және физикалық іс-әрекетінің жағдайымен анықталатын). Жұмысқа қабілеттілік пен қажу кезеңдеріне, әсіресе, адам психикалық белсенділігінің тәуліктік биологиялық ырғақ әсер етеді. Оның ерекше маңызы бар:
“Қазақ Энциклопедиясы”, 2-том
*ең үлкен белсенділік таңертең (сағат 8 — 12),
*ең аз белсенділік — тәулік ортасында (сағат 12—16),
*екінші ең үлкен белсенділік — кешкі мезгілде (сағат 16 — 2),
*барынша байқалатын ең аз белсенділік — түнде (сағат 2 — 8) болады.
 
2) психологияда — адамның психикалық белсенділігінің күшеюі мен бәсеңдеуінің кезектесуі. Адамның психикалық белсенділігінің Б. ы-ғы 2 түрлі болады: сыртқы Б. ы. (Күн активтілігінің циклділігімен, жыл мезгілдерінің, тәуліктің ауысуымен байланысты пайда болатын) және ішкі Б. ы. (адамның ішкі [[психика]]лық және физикалық іс-әрекетінің жағдайымен анықталатын). Жұмысқа қабілеттілік пен қажу кезеңдеріне, әсіресе, адам психикалық белсенділігінің тәуліктік Б. ы. әсер етеді. Оның ерекше маңызы бар: ең үлкен белсенділік таңертең (сағ. 8 — 12), ең аз белсенділік — тәулік ортасында (сағ. 12—16), екінші ең үлкен белсенділік — кешкі мезгілде (сағ. 16 — 2), барынша байқалатын ең аз белсенділік — түнде (сағ. 2 — 8) болады. Таңертеңгі және кешкі мезгілдегі белсенділіктің сергектігі организмде болып жататын ішкі биохим.биохимиялық процестерге байланысты. Мыс.Мысалы, адам психикалық белсенділігінің ішкі Б.биологиялық ы-ныңырғағының тәуліктегі күшеюі мен бәсеңдеуі организмдегі адреналин мен норадреналин гормондарының көбеюіне тәуелді. Мұндай қатаң тәуелділік ішкі Б.биологиялық ы-тарырғақтар мен сыртқы тіршілік әрекетінің ұйымдасуы арасында нақты үйлесімнің болуын қажет етеді. Егер бұл үйлесім бұзылатын болса, оның нәтижесі жүйке жүйесінің түрлі ауруларына (мыс.мысалы, ұйқының бұзылуы, невроздар, жүрек-қан тамырларының аурулары) соқтырады. Сондықтан психол.психологиялық тексеру мен психокоррекцияда міндетті түрде адамның психикалық белсенділігінің Б.биологиялық ы.ырғақ құрылымы ескерілуі тиіс.
 
 
 
==Пайдаланылған әдебиет</span>==
<references/>
 
{{stub}}
 
{{wikify}}
 
[[санат:тұлға/география]]
 
[[Санат:Биология]]