Калька

Калька (франц. calque – көшірме) – өзге тілдегі сөз тіркесі мен жай сөйлемнің құрылымдық-мағыналық негізділігін ана тіліндегі төл тәсілдер арқылы дәлме-дәл көшіріп алу. Тілдің негізді бірліктеріне туынды сөздер, сөз тіркестері және жай сөйлемнің кейбір түрлері жатады. Әрбір шет тілдік негіздегі бірліктерін аударушы тілдің төл тәсілдерімен көшіріп суреттеу ерекшеліктеріне сәйкес қазіргі қазақ тіліндегі калька негізінен 6 түрлі болады. Олар: шет тілдік туынды сөздің сөзжасамдық негізділігін көшіріп алатын сөзжасамдық калькалар (народник – халықшыл, рукопись – қолжазба); өз үлгісіндегі (шет тілдік туынды сөздер, сөз тіркестері) синтаксистік байланыстың типтері мен мағынамен және аударушы тілдің лексик.-граммат. ерекшеліктерімен дәлелденген, сол синтаксистік байланыс типтері негізінде жасалған сөз тіркесі ретінде синтаксистік калька (взаимозависимость – өзара тәуелділік, приходить к выводу – қорытындыға келу); өз үлгісіндегі, яғни шет тілдік тұрлаулы мүшелері қиысып тұратын жай сөйлемнің лексик.-граммат. құрылысын толығымен көшіре алатын сөйлем ретіндегі синтаксистік калька (нельзя дважды войти в одну и ту же реку – бір өзенге екі түсуге болмайды); шет тілдік фразеологиялық бірліктер құрамындағы ең маңызды құрамдас бөліктерінен бастап, сол бірліктердің тұтас мағынасын дәлме-дәл көшіре алатын фразеологиялық калькалар (зерно истины – ақиқаттың дәні, увидеть свет – жарық көру); өз үлгісіндегі құрамдас бөліктер арқылы берілетін астарлы бейнелеушілік пен әсерлі мәнерлік суреттейтін калькатроп (застой мысли (метафора) – ойдың тоқырауы, открытая вражда (эпитет) – ашық дұшпандық); шет тілдік сөздің ауыспалы мағынасына ие болатын семантикалық калька (ключ – кілт, ступень – саты). Сөзжасамдық, синтаксистік және фразеол. калькалар өз үлгілеріндегі құрамдас бөліктерді жартылай көшірсе, жартылай калькалар деп аталады (теоретико-познавательный – теориялық-танымдық). Калькалар аударушы тілде сөйлейтіндердің шет тілдерден тікелей алынған кірме сөздердің саны кенет көбеюіне қарсылығы ретінде пайда болады. Тіл білімінде К-лар лексикология, морфология, синтаксис және фразеология салаларының шеңберінде зерттеледі.

Сілтемелер

“Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы”, 4 – том