Шотланд (кельттік) тілі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш clean up, replaced: Шотландық тіл (германдық) → Шотланд тілі (германдық) using AWB
1-жол:
 
[[Сурет:Scots Gaelic speakers in the 2011 census.png|thumb|right|280px|Шотландияда кельтше сөйлейтіндер]]
'''Шотландтық''', '''гэльттік''' немесе (ескіше) '''гаэльттік тіл''' (өзіндік аты. ''Gàidhlig''; [[Ағылшын тілі|ағыл]]. ''Gaelic'', немесе ''Scottish Gaelic'') — [[кельттік тілдер|кельттік тілдердің]]дің [[гойделдік тіл|гойделдік тармақтарының]] бірі, осы тілдің тасушылары кельттік халық ([[гэлдер|(гэлдер)]]) дәстүр бойынша [[Шотландия|Шотландияның]]ның таулы аймақтарында және [[Гебрид аралдары|Гебрид аралдарында]]нда өмір сүрді. Шотландияда тасушылардың саны 58 652 адам ([[2001 жыл|2001 ж]]. санақ) және 500—1000 [[Канада|Канадада]]да (провинция [[Жаңа Шотландия]], көбінесе [[Кейп-Бретон аралы|Кейп-Бретон]] аралында). [[АҚШ|АҚШ-та]], [[Аустралия|Аустралияда]]да, [[Жаңа Зеландия|Жаңа Зеландияда]]да, [[Оңтүстік Африка Республикасы|Оңтүстік Африка Республикасында]]нда тілдің тасушылардың кішігірім тобы бар. Әлемде сөйлейтіндердің жалпы саны әрең дегенде алпыс мыңнан асады.
 
Неміс тілдер тобындағы тіл - ағылшын тіліне жақын және Шотландия даласында таралған [[ШотландықШотланд тілтілі (германдық)|скотс]] тілімен шатастыруға болмайды.
 
== Тарихы ==
Қазіргі замандағы Шотландия жеріндегі ең алғашқы тілдің тасушылары Шотландияның оңтүстігін, жазықты жерлерді мекен еткен, сондай-ақ Эдинбургтің негізін қалаған - [[бриттер]]. Дәл осы қазіргі Шотландия аумағында бриттік тілдеріндегі ең көне поэзиялық ескерткіштердің бірі «[[Гододин]]» поэмасы (авторы [[Анейрин]]) құрылды. Бриттік тұрғындар VI ғасырға дейін сақталушы еді, алайда оңтүстіктен ([[ағылшынсакстар|ағылшынсакстардан]]дан) келген қысымнан ығысты және батыстан, яғни, [[Ирландия|Ирландиядан]]дан келген келімсектер, ең бастысы аралдың солтүстігінен [[Ольстер|Ольстердегі]]дегі [[Дал Риада]] королдігінен. Ирландықтардың Британияға қоныстануы IV ғасырда басталды, бірақ егер [[Уэльс|Уэльстегі]]тегі қонысы сақталмаса, онда Шотландия мен [[Мэн аралы|Мэн]] аралдарында олар негізгі тұрғындары болды. Шотландияның оңтүстік-батыс жағалауындағы [[Айона]] аралы ирландық монахтардың өмір сүретін орталығы болды. Онда орналасқан монастырдің аты киелі [[Колумба]] немесе Колума Киллемен байланысты.
[[Сурет:Scots lang-en.svg|250px|нобай|оңға|Шотландиядағы лингвоэтникалық жағдай, XII ғасырдың басы]]
 
Шамамен, [[XV ғасыр|XV ғасырдың]]дың ортасына дейін Таулы Шотландия мен Ирландияның ортақ әдеби дәстүрі болды және шотландық тіл сол уақыттан бастап бөлек деп санауға болады. Шотландық тілден, шамамен, [[XVII ғасыр|XVII ғасыры]]ы [[мэндік тіл]] бөлініп шықты.
 
Шотландық тіл әлі де [[ирландық тіл|ирландық тілдің]]дің солтүстік диалектісіне жақын, ал оңтүстік шотландық диалект шын мәнінде олармен [[диалекті континуум|диалекті континуумды]]ды құрайды. [[Ратлин]] аралының диалекті шотландық немесе ирландық деп атауға болмайды. Кейбір белгілер шотландық пен ольтерлік (солтүстік) ирландық орта (коннахттік) мен оңтүстіктік (мунстерлік) диалекттеріне қарама-қарсы: шотландық пен ольтерлік тілде болымсыздық шылау ''cha'' болса, коннахттік пен мунстерлік тілде болымсыздық шылау - ''ní''.
 
Шотландияның жазығында ағылшын тілінің таралуы мен викингтердің шапқыншылығы шотландық тілдің дәрежесін әлсіретті: ол тағыда скандинав пен ағылшын тілдерінің әсеріне түсті. Көптеген лексикалық кірме сөздермен қатар, шотланд тілі бұл тілдермен жақындастыратын басқа келбет иемденді.
 
Шотландтық, басқа да кельттік тілдер сияқты, ұзақ уақыт ресми мәртебеге ие бола алған жоқ, тіпті, қуғындалды. (1872 жылғы білім туралы акт шотландық тілде оқытуға және сөйлеуге тиым салынды). Алайда, [[XX ғасыр|XX ғасырдың]]дың соңында жағдай өзгерді, [[Шотландия парламенті|Шотландия парламентінің]]нің қалыптасуымен ол Шотландияның ресми тілі деп жарияланды. 2005 жылы шотландық тілде оқытылатын алғаш орта мектеп ашылды. Дегенмен, 2001 жылғы мен 1991 жылғы халық санағын салыстырғанда, бұл тілде сөйлейтіндердің саны 11 пайызға төмендегенін көрсетті, бұл деген шотланд тілінің жойылу қауіпін көрсетеді. Алайда, осы тілде теледидар және радио бағдарламалар көрсетіледі, газеттер мен кітаптар жарияланады, қоғамдық өмірде кеңінен қолданылатын қозғалыстар ұйымдастырылған. Әлі де шотланд тілінің ең мықты бекінген жері Гебрид аралдары, негізінен қарттар арасында.
 
[[XVII ғасыр|XVII ғасырдан]]дан бастап шотландықтардың көбісі [[Гудзон шығанағы компаниясы|Гудзон шығанағы компаниясына]]на жұмыс істеу үшін [[Канада|Канадаға]]ға ауып кетті: бір уақыттарда шотландық тіл Канадада сөйлеушілердің арасында француз бен ағылшын тілдерден кейін үшінші орында болды. Қазір Канадада осы тілде сөйлейтіндер мыңға жуық, негізінен көбісі қарт адамдар.
 
== Әліпбиі мен орфографиясы ==
 
Қазіргі шотланд тілі латын әліпбиін қолданады. Әліпбиде 18 әріп:
 
 
J, k, q, v, w, x, y, z әріптері кірме сөздерде қолданыла алады. ''Fada'' деп аталатын дауыстылар гравис белгісімен белгіленеді: bòidheach «әдемі» (fada - акута белгісі, бұл ирланд орфографиясынан ерекшелендіреді). Шотландық орфография, ирландық орфография сияқты ''h'' диграфы маңызды рөл атқарады: мысалы, ''bh'' [[Халықаралық фонетика әліппесі|[v]]], ''fh''.
Line 32 ⟶ 30:
== Фонетика және фонология ==
 
Шотландық тілдің фонетикалық жүйесі негізінен [[Ирландықирландық тіл|ирландық тілдің]]дің диалектілер жүйесіне соның ішінде [[Ирландық тілдің ольтерлік диалекті|ольтерлікке]] ұқсас. Сонымен қатар, шотландық диалект ирландықтан бірінші кезекте жабысыңқы мен вокализм жүйесінен ерекшеліндіретін бірқатар өзіндік келбеті бар.
 
[[Санат:Канада тілдері]]