Бауырымен жорғалаушылар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

{{Қорық аймақ | name =БАУЫРЫМЕН ЖОРҒАЛАУШЫЛАР| image =Сурак.jpg|200px | caption =| location = [[Қазақстан]]| area = | established =| governing_body = | world_heritage_site =| website =}}‎ '''Бауырымен жорғалаушылар''' , [[рептилия|рептилиялар]] ([[Reptіlіa]]) – омыртқалы жануарлардың бір класы. Ежелгі Б.бауырымен ж.жорғалаушылар – [[котилозаврлар]] орта тас көмір кезеңінде қарапайым, қосмекенді [[стегоцефал|стегоцефалдан]] тараған. Котилозаврлардан триас кезеңінің аяғында аң тәрізді Б.бауырымен ж.жорғалаушылар тобы – сүтқоректілердің алғашқы түрлері шықты. Б.Бауырымен ж-дыңжорғалаушылардың ең жақсы дамыған кезеңі – [[мезозой]]. Бұл кезде [[ихтиозаврлар]], [[мозазаврлар]], [[птерозаврлар]] (ұшқыш кесірткелер), [[динозаврлар]] тараған. Бұлардың бәрі мезозойдан кайнозойға өткен кезде жойылып кетті де, олардың орнына Б.Бауырымен ж-дыңжорғалаушылардың қазіргі түрлері қалыптасты. Қазақстанда [[юра]] кезеңінде тіршілік еткен ұшатын кесірткенің, бор кезеңіндегі динозаврлардың, [[мезозой]], [[кайнозой]] шөгінділерінен түрлі тасбақаның, кесірткенің, қолтырауынның (крокодилдің) қалдықтары табылған. Дүние жүзінде 8000-нан астам түрі кездеседі. Қазақстанда 2 отряды ([[тасбақалар]], [[қабыршақтылар]]), 2 отряд тармағы ([[кесірткелер]], [[жыландар]]), 13 тұқымдасы (тұщы су тасбақасы, құрлық тасбақасы, [[геккон|геккондар]], [[ешкіемер]], [[келес]], [[ұршықсап]], [[сцинктер]], [[кесірткелер]], [[соқыр жыландар]], [[су жыландар]], [[құм айдаһары]], [[сұр жыландар]], [[қалқан тұмсықтылар]]), 24 туысы, 51 түрі бар. Б.Бауырымен ж.жорғалаушылар теңізде, тұщы суда және құрлықта тіршілік етеді. Денесінің ұз. бірнеше см-ден 10 м-ге дейін болады. Терісі әдетте безсіз, мүйіз қабыршақпен не қалқандармен жабылған, бұл олардың денесін құрғап кетуден және түрлі зақымнан қорғайды. Қаңқасы мен бұлшық еттері жақсы жетілген. Б.Бауырымен ж.жорғалаушылар өкпесімен тыныс алады. Қан айналу жүйесі 2 шеңберлі, жүрегі 3 камералы (2 жүрекше, 1 қарынша, тек қолтырауындарда 4 камералы). Б.Бауырымен ж.жорғалаушылар жұмыртқа салу арқылы көбейеді, ірі жұмыртқаларын құрлыққа салады. Жұмыртқалары қоректік сары уызға бай, ұрық осы уыздың есебінен өсіп жетіледі. Кейбір кесірткелер (сцинк) мен жыландар тірідей туады. Олардың кейбір түрлері партеногенетик. жолмен (еркегінсіз) көбейеді. Қос бүйрегі арқылы зәр шығарады (көпшілігінің несеп шығаратын қуығы болады). Б.Бауырымен ж-дыңжорғалаушылардың тіршілік әрекеті көбіне күн сәулесі радиациясы мен өзін қоршаған орта темп-расынатемпературасына байланысты. Дене темп-расытемпературасы 6 – 8°С-қа төмендегенде олардың қимылы нашарлайды, ал темп-ратемпература 2 – 3°С болғанда қысқы ұйқыға кетеді. Көбінесе шөлді жерлерді мекендейді. Су тасбақалары, қолтырауындар балықтармен, балдырмен, кесірткелер жәндіктермен, құрлық тасбақалары өсімдіктермен қоректенеді. Өздері де аң-құсқа жем болады. Ірі жыландар мен қолтырауын терісінен түрлі бұйымдар жасалады, кейбір елдерде тасбақа еті мен жұмыртқасы тағамға пайдаланылады, жылан уы медицинада қолданылады. Б.Бауырымен ж-дыңжорғалаушылардың кейбір түрлері (жұмырбас шұбар кесіртке, Зайсан жұмырбас кесірткесі, кесел, сары жылан, т.б.) Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. [[Санат:Б]] [[Санат:Қазақстан табиғаты]]