Космогония: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Космогония''' (грек. kosmos – ғарыш және gonea – туу, шығару, ұрпақ), ғ а р ы ш т а н у – [[астрономия]]ның ғарыштық денелер мен олардың жүйелерінің пайда болуы мен дамуын зерттейтін саласы. Ғарыштық жүйелердің құрамына [[жұлдыздар]], жұлдыздар шоғыры, [[галактика]]лар, тұмандықтар, [[Күн]] жүйесі мен оған енетін денелер – Күн, планеталар (мұнда [[Жер]] де бар), олардың серіктері, астероидтар (немесе кіші планеталар), құйрықты жұлдыздар (кометалар), метеориттер енеді. [[Б.з.б. 4–1 ғасырларда]] [[грек]] философтары [[Левкипп]], [[Демокрит]], [[Лукреций]] еңбектерінде аспан денелерінің дамуы туралы айтылған жалпы идеялардан кейін, орта ғасырларда діни түсініктер үстемдік еткен кезең туды. Тек [[17 ғасырда]] [[Р.Декарт]] дүниені құдай жаратты деген аңызды жоққа шығарып, барлық аспан денелері материяның ең ұсақ бөлшектерінің құйынды қозғалысы нәтижесінде пайда болды деген пікір айтты. Планеталар Космогониясының ғылыми негізін [[Исаак Ньютон]] қалады. Ол планеталардың Күнді айнала қозғалуын басқаратын механиканың негізгі заңдарын және бүкіләлемдік тартылыс заңын ашып, планеталар жүйесінің құрылысы кездейсоқ жағдайдың нәтижесі емес деген қорытындыға келді. [[И.Кант]] алғаш рет планеталардың қозғалу заңдылығына Космогония тұрғысынан түсінік берді. Ол планеталар жүйесі орталық дене – Күнді бірыңғай айналатын шашыранды материядан түзілген деген болжам жасады. Бұл болжам Канттың «Жалпы жаратылыстану [[тарих]]ы және аспан тарихы» (1[[775]]) деген кітабында жарияланған. [[18 ғасырдың]] соңына қарай [[В.Гершель]] жұлдыздық аспанды өзі жасаған [[телескоп]]пен бақылап, пішіні сопақ тұмандықты ашты, оның орталық ядросына жақындаған сайын қоюлана түсіп, тығыздығы артатындығын байқады. Осыдан тұмандықтың «қоюлануы» арқылы жұлдыздардың пайда болатындығы туралы болжам келіп шықты. Гершельдің осы бақылауына және планеталардың қозғалу заңдылығына сүйеніп, [[П.Лаплас]] Күн жүйесінің пайда болуы туралы Кант болжамына ұқсас өз болжамын ұсынды. Алайда Лаплас болжамы бұрын тез айналып, орталықтан тепкіш күштің әсерінен жеке заттар бөліп шығарған Күннің қазір жай айналатындығын түсіндіре алмады. [[20 ғасырдың]] 20–30-жылдарында ағылшын физигі және астрофизигі [[Дж.Джинс]] болжамы көпке танылды. Бұл болжам бойынша, планеталар басқа бір шомбал жұлдыздың Күн маңайынан өтуі кезінде Күннен бөлініп шыққан ыстық заттан пайда болған деп есептелді. 20 ғ-дың басында жұлдыздардың пайда болуы мен дамуы толық зерттеле бастады. Шашыраған тұмандық затының қоюлануы нәтижесінде жұлдыздар пайда болды деген болжам осы кезге дейін сақталды. Жылудың механикалық эквиваленті ашылғаннан кейін [[1854 ж.]] неміс физигі әрі математигі [[Г.Гельмгольц]], [[1862 ж.]] ағылшын физигі [[Дж. Томсон]] жұлдыздар сығылған кезде босап шығатын энергия есептеліп шығарылды. Бұл энергия қоры Күннің 107–108 жыл бойы жарық шығаруына жетеді екен. Бірақ Жер тарихының зерттелуі негізінде Күннің одан әлдеқайда көп жарық шығаратындығы дәлелденді. [[1938–39 жылдары]] жұлдыз энергиясының көзі ядролық реакциялар екендігі анықталды. Бұл осы заманғы жұлдыздар Космогониясының бастамасы болды. 20 ғ-дың 60–80-жылдары галактикалардың дамуы мен пайда болуы зерттеле бастады. Галактикалар К-сы зерттеліп, галактикалар мен олардың шоғырлары жіктеліп жүйеленді. [[Галактика]]лардағы жұлдыздар мен газ құрамының эволюциялық өзгерісі, олардың химиялық құрамы мен параметрлері зерттелді.

Әр түрлі типтегі жұлдыздар Галактикада қосалқы жүйелер құрайды. Ең әуелі [[Галактика]] созылып жатқан, баяу айналатын газ бұлты түрінде болған. Газ орталыққа қарай қысылып, одан жұлдыз шоғыры түзілген. Осы кезде түзілген жұлдыздар созылыңқы [[орбита]] бойымен қозғалып, газ орнында пайда болған сәл қысылыңқы [[сфероид]]ты толтырады. Мұндай жұлдыздар Галактиканың сфералық құраушысына жататын жұлдыздық қосалқы жүйелердің құрамына енеді. Ретсіз қозғалған газ кинетикалық энергиясынан айрылып, қысылады. Сөйтіп, сфероид радиусы кемиді. Осыдан кейін сфероид орталыққа қарай емес, экваторлық жазықтық бойынша қысылады. Осы кезеңде Галактиканың аралық құраушысы болып есептелетін қосалқы жүйелер түзіледі. Қосалқы жүйелер түзілгеннен кейін газ сығылмайды, енді ол қозғалыстың әсерімен ғана емес, магнит өрісі қысымымен де ұсталып тұрады. Газдан пайда болған жаңа жұлдыздар Галактиканың жазық қосалқы жүйелерінің (ыстық жұлдыздар мен шоғырлар да) құрамына енеді. Жазық қосалқы жүйелерде жүздеген не мыңдаған жұлдыздар болады, олар шашыраған шоғырлар деп аталады. Ал сфералық қосалқы жүйелерде ондаған және жүздеген млн. жұлдыздар болады, олар шар шоғырлар делінеді. Қосалқы жүйелер жұлдыздардың жасына, кинематикалық айырмашылықтарына, сондай-ақ химиялық құрамына қарай ажыратылады. Жұлдыздар мен жұлдызаралық орта Галактика құрамындағы зат эволюциясының 2 фазасы болып табылады. Уақыт озған сайын жұлдызаралық орта таусылып, Галактикадағы жас жұлдыздар жоғалады, олардың массасының көбі массасы аз жұлдыздарға (эволюциясы баяу), сондай-ақ ергежейлі жұлдыздарға, нейтронды жұлдыздарға және коллапс күйдегі шомбал қалдықтарға шоғырланады. Жұлдыздар да, галактикалар да алғашқы диффузиялық газдың қоюлануынан түзілетіндіктен баяндалған тұжырымдама өте маңызды болып есептеледі. Қазақстанда Космогония мәселелерін зерттеу жұмыстары [[Астрофизика]] институтында 20 ғ-дың 40-жылдарының 2-жартысынан жүргізіле бастады. [[В.Г.Фесенков]] пен [[Д.А.[[Дмитрий Александрович Рожковский|Рожковский]] көп жыл бойы фотографиялық тәсілмен зерттей отырып, диффузиялық тұмандықтағы газ-тозаң талшықтары жеке қоюланған бөлшектерге ыдыраудың нәтижесінде жұлдыздарға айналады деген болжам ұсынды. Олар бақылау деректерінің көмегі арқылы әйгілі [[Орион тұмандығы]] (Таразы шоқжұлдызындағы) мен ондағы жұлдыздар бір жерден пайда болған жас нысандар екендігін дәлелдеді. Сөйтіп, жұлдыздар эволюциясы мәселесінде диффузиялық тұмандықтардың үлкен рөл атқаратындығы анықталды. Жас Таразы шоқжұлдызының бас құраушыларының құрылысы трапеция тәріздес екендігі және осы конфигурацияның ұзақ уақыт сақталатындығы жөніндегі теорема дәлелденді.<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы]], 11 - том</ref>