Досмұхамбет би: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш →‎Дереккөздер: clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB
+ 5 санат; ±Санат:ТұлғаларСанат:1570 жылы туғандар (HotCat құралының көмегімен)
1-жол:
'''Досмұхамбет би''' (кейін ел Дос би атап кеткен, [[1570]], [[Ташкент]] - [[1627]]) - би.
'''Досмұхамбет би''' (кейін ел Дос би атап кеткен) 1570 жылы [[Ташкент]] шаһарында туған. Жастайынан [[би]]лер, [[бек]]тер, санатында оның кейбіріне [[көмекші]] болып жүріп, ел билігіне араласкан. [[Бұхар]]дағы [[Мир-Араб медресесі]]н бітіріп, [[иман-хафиз]] атанған. [[Тапқыр]], шешендігі, [[әділ]] көрегендігімен, елге деген [[қамкорлық]], қайырымдылығымен халықтың [[құрмет]]іне ие болған. Оның осы [[қабілет]]ін байқаған [[Тәуекел хан]] Досмұхамбетті 1594 жылы [[дербес би]] етіп белгілейді. Оған Ташкенттің үш қақпасы қарайтын болған. Әсіресе, қаланың [[шығыс]], [[терістік]], [[оңтүстік]] жағында тұратын [[Қаңлы]], [[Сіргелі]], [[Қоңырат]] тайпалары арасында беделі зор болған. Оның адамгершілігі мен қамқорлығын көп көрген ел оны өзіне жақын тұтып әділ де, ақылгөй басшы санап "Дос би" деп атаған.
 
'''Досмұхамбет би''' (кейін ел Дос би атап кеткен) 1570 жылы [[Ташкент]] шаһарында туған. Жастайынан [[би]]лер, [[бек]]тер, санатында оның кейбіріне [[көмекші]] болып жүріп, ел билігіне араласкан. [[Бұхар]]дағы [[Мир-Араб медресесі]]н бітіріп, [[иман-хафиз]] атанған. [[Тапқыр]], шешендігі, [[әділ]] көрегендігімен, елге деген [[қамкорлық]], қайырымдылығымен халықтың [[құрмет]]інеқұрметіне ие болған. Оның осы [[қабілет]]інқабілетін байқаған [[Тәуекел хан]] Досмұхамбетті 1594 жылы [[дербес би]] етіп белгілейді. Оған Ташкенттің үш қақпасы қарайтын болған. Әсіресе, қаланың [[шығыс]], [[терістік]], [[оңтүстік]] жағында тұратын [[Қаңлы]], [[Сіргелі]], [[Қоңырат]] тайпалары арасында беделі зор болған. Оның адамгершілігі мен қамқорлығын көп көрген ел оны өзіне жақын тұтып әділ де, ақылгөй басшы санап "Дос би" деп атаған.
Осылайша Дос бидің елден-елге атағы жайылып, беделі [[асып]] дәуірлеп тұрған кезде Ташкентке ұлық би болып Тұрсын Мұқамед келеді. Өзінен билігі, беделі асып тұрғанды кім жақсы көрсін. [[Тұрсын хан]] алғашқыда Дос бимен келісіп істеп жүріп, кейін оның [[ақыл]] кеңесін салғырт тыңдайтынды шығарады. Екінші жағынан Дос биді [[Есім хан]] да ерекше ұнатып, оның ел билеудегі билік-шешімдерін үнемі мақұлдап, жақтайтын-ды. Осыны сезе бастаған Тұрсын хан енді Дос биге қастандық ойлайды.
 
Осылайша Дос бидің елден-елге атағы жайылып, беделі [[асып]] дәуірлеп тұрған кезде Ташкентке ұлық би болып Тұрсын Мұқамед келеді. Өзінен билігі, беделі асып тұрғанды кім жақсы көрсін. [[Тұрсын хан]] алғашқыда Дос бимен келісіп істеп жүріп, кейін оның [[ақыл]] кеңесін салғырт тыңдайтынды шығарады. Екінші жағынан Дос биді [[Есім хан]] да ерекше ұнатып, оның ел билеудегі билік-шешімдерін үнемі мақұлдап, жақтайтын-ды. Осыны сезе бастаған Тұрсын хан енді Дос биге қастандық ойлайды.
Бір жолы Тұрсын хан Ташкент шаһарындағы [[ғимарат]], [[мешіт]], [[медресе]]лерді,[[Керуен]] сарайларын, базарларды, көпір, жол тағы сондай орындардан алынатын [[салық]] мөлшерін өсіруге жарлық шығарады. Бұған халық бұқарасы [[нараз]]ы болып Дос биге жүгінеді. Дос би қала тұрғындарының осы тілегін орындау мақсатымен қала ұлығы Тұрсын жанға барады.
 
Бір жолы Тұрсын хан Ташкент шаһарындағы [[ғимарат]], [[мешіт]], [[медресе]]лердімедреселерді,[[ Керуен]] сарайларын, базарларды, көпір, жол тағы сондай орындардан алынатын [[салық]] мөлшерін өсіруге жарлық шығарады. Бұған халық бұқарасы [[нараз]]ынаразы болып Дос биге жүгінеді. Дос би қала тұрғындарының осы тілегін орындау мақсатымен қала ұлығы Тұрсын жанға барады.
:- Тақсыр, салық мөлшері бұрынғы күйінше қалсын, өсірмеңіз? - дейді. Бұған Тұрсын хан:
:- Менің билігіме қарсы келетін сен кім едің? Айттым бй, орындайсың! - деп ақырады. Дос би мен Тұрсын хан арасындағы бас араздық, дау-жанжал осыдан басталады.
 
Тағы бірде түтін салығы, егістік жерден бау-бақшадан түсегін өнімнен жиналатын салықтың шектен тыс өсірілгеніне Дос би [[қарсылық]] білдіріп, оның жарлығын орындамай қояды. Міне, осыдан барып Тұрсын ханның өшпенділігі өрши түседі. Тұрсын [[қазақ]] ханы Есімге барып шағынады. Есім хан да халықтың жол-жосығын зерек білетін, ел қамын ойлайтын, барынша [[әділ]] сөйлейтін беделі зор [[хан]] болатын. Тұрсын мен Дос би арасындағы бұл араздықты өзінің өзге би-шешендерімен ақылдаса келіп, [[көпшілік]] талқысына салуды ұйғарған. Халық шешімі Дос биді жақтап шыққан. Осыған байланысты енді Есім хан Дос пен Тұрсынды өзара келісімге келтіріп татуластырады. Көпшілік алдында Тұрсын кешірім сұраған болып, Достың колын алып достык ниетін білдіреді. Бұрыннан іш пыстаны ішінде жүрген, әбден өшіккен, күншіл Тұрсынның бұл [[достық]] [[ниет]]іниеті ұзаққа бармайды. Ол енді Досқа [[қастандық]],[[ залымдық]] әрекетін бұрынғыдан да өршіте түседі.
 
Есім хан бірде [[шығыс Түркістан]] жаққа жорыққа аттанып, ел билігін уақытша Тұрсынға тапсырып кетеді. Осы сәтті пайдаланып Тұрсын ерекше жасақты [[Шымған тауы]] қойнауындағы Дос би ауылын шабуға аттандырады.
 
Тұрсынның ерекше жасағы барып тұрған баскесерлер болатын. Бәрі бірдей қара [[ат]] мініп, қара киім киіп, бет-аузын шарынып алып, [[түн]] жамылып келген қырық қарақшыны ешкім көрмейді. Күнілгері барлау жасап, ауылға апарар [[қүпия]]құпия жолды белгілеп алып олар ұрлана басып, тысырын білдірмей аңғал жатқан ауылға лап қояды. Ұйқыда жатқан Дос биді, он тоғыз баласын, [[майда]] [[бала-шаға]]ларыншағаларын, екі әйелін, көрші-қоландарын өлтіреді. Қосақ арасында сол [[күн]]ікүні келген меймандар да қаза табады. [[Шаруа]] баққан [[малшы]] жігіттер жетіп үлгергенше күнгей тұстағы Күрке белінен асып, мүлде алыстап кетеді. Айсыз түнгі қараңғылықта олардың кім екенін ешкім ажырата алмайды. Аңыраған аналардың, сыңсып өксіп жылаған қыз- келіншектердің, шырылдаған [[сәби]]лердіңсәбилердің зарлы үндері тауды күңірентіп әкетеді. Сөйтіп, Дос би [[1627 жылыжыл]]ы, елу жеті жасында жау колынан қаза табады. Дос бидің денесі Ташкенттегі [[Жүніс хан]] күмбезінің қасына қойылады.
 
==Ұрпақтары==
... "Таудағы қырғында қаза тапқан Дос биден [[ұрпақ]] қалды ма? Бұған да молла Аққұс Сатыбалдыүлының шежіресінен нақты жауап табамыз: Дос би алты әйел алған адам. Оның жиырма бес баласы болады. Екі әйелі - Қадиша, Қаншайым, он тоғыз ұлы - Құланшы, Бұқар, Жұман, Жұбақ, Бесбай, Азбан, Барақ, Салық, Омарқай, Ораз, Ақшелек, Андас, Қарабата, Салғара, Төжі, Жылкелді, Алаша, Құдайберді, Өжіке бәрі қанды шеңгел қарақшылардың қолынан қаза болады. Үлкен бәйбішесі Бибісарадан - Сары, Шарғы, Қара бәйбіше Тоқбикеден - Ақбура, Алғара, ортаншы әйелі Қаршығадан - Қаршы, Шәмші тірі қалып, ұрпақ шашты. Шәмші бұрынғы [[Әулиеата уезіндегіуезі]]ндегі [[Мерке]] өңіріне орнықты. Кейін оның ұрпақтары Шу, Аса, Талас өзендері аңғарларынан қоныс алды.
 
Алғара ұрпағы [[Алматы облысы]]ндағы [[Қараой]] өңірін мекендеді. Жердің Қараой аталуының өзі Алғара есіміне байланысты қойылды.
 
Қаршы ұрпағы [[Бұхара облысындаоблысы]]нда Сары, Шарғы, Ақбура ұрпақтары Ташкент қаласын және оның маңындағы [[Шыршық]], Бозсу, [[Шорабазар]], [[Тойтөбе]], Қойлык[[Қойлық]], Зеңгіата[[Зеңгі ата]] өңірлерін жайлап, сонда қоныс тепті. Бұлардың - Райымбек, Жолымбек, Айт, Жолымбет, Қарқара әулиеттері 1743 жылы Шымкент облысы жерінде Ақсу, [[Арыс]], [[Көмеш]], [[Машат,]] өзендері аңғарына көшіп келіп орнықты.
 
==Аңыздар==
[[Дос]] бидің кіші әйелі Айша [[қырғыз]] биі Бейсенөлінің қызы еді. Ертеде ағасы Әліқұл батыр Ташкентке келген [[сапар]]ындасапарында екі елдің арасындағы [[мал]] дауына байланысты [[айтыс-тартыс]]қатартысқа араласады. Дау қатты шиеленісіп кетеді де, кінөгерлердің дем берушісі Тұрсын екендігі анықталады. Оған Тұрсын хан ашу көтеріп, қырғыз батырын зынданға тастайды. Араға Дос би кірісіп, Есім ханның [[ықпал]]ыменықпалымен Өліқұл батырды зынданнан алып шыққан екен. Қиын кездегі Дос бидің бұл көмегіне ерекше [[риза]] болып, Өліқұл қарындасы Айшаны оған қосады. "Сүйелтіп [[күн]] көретін [[сүйек]] жекжат" болады. Айшаға [[үйлену]]геүйленуге үміткердің біреуі осы Тұрсынның өзі болатын. Сондықтан, оның жүрегін қызғаныш оты шарпиды. Өш алудың амалын ойлап, тағы да бір [[арам]] пиғылды кеудесінің [[қуыс]]ынана жасырады.
 
Таудағы [[жұмбақ]] қырғын [[оқиға]]сыноқиғасын бастан кешкен [[адам]]ныңадамның бірі - осы [[Айша ханым]]. [[Түн]]гіТүнгі аласапыран шабуылда бұл жас отау да тауда болатын.
Айша екіқабат еді. Тым болмаса іштегі күнәден [[пәк]] [[нәресте]]нінәрестені аман сақтау үшін жандалбасамен жүгіріп барып, төңкерілген тай [[қазан]]ныңқазанның астына кіріп жасырынады. Әлден [[уақыт]]тауақытта айналаны барлап, қазан астынан шығып, өзінің отау үйіне кіргенде, ауыр ыңыранып, хал үстінде [[көз]]ікөзі жұмулы, қиналып шалқалап жатқан Дос биді көреді. Желкеден тиген ауыр соққы Дос биді қапылыста талдырып құлатқан еді. Қарақұстан қатты тиген соққыдан адам бірден тіл тартпай өліп те кетеді. Бірақ Дос би тірі жатқанымен жағдайы ауыр еді. Қатты соққыдан [[омыртқа]] жұлынына [[зақым]] жеткенін мына жарық [[дүние]]гедүниеге деген [[үміт]] отының сөне бастағынан Дос би сезгендей болады. Еңіреп отырған Айшаны қасына шақырып алып: "Менің халім ауыр, енді дәрмен де, пәрмен де болмайды. Сен төркініңе тарт. Сонда босанғаның жөн. Іштегі бейкүнә нәресте жарық дүниеге тірі келсін" деп біраз демігіп, әлсіреп қалады. Аздап тыныс алып, күш жинап, ол мына сөздерді қосты. "Көп кідірме, мұнда саған кауіпті. Бұл Тұрсын ханның ісі. Сенен тілегім сол, [[ұл]] тапсаң, есімін Әліқұл қоюды ұмытпа. Қырғыздың жас батыры Әліқұл менің досым, Бейсенәлі бидің үлкен ұлы, сенің өз ағаң. Осыны есте сақта" Бұл аманатты Дос би қиналып жатып әрең айтты. Тан атып, күн шығар алдында ол мәңгілікке көз жұмды".
 
Дос бидің бұл аманатын Айша орындайды. Ол Шымыр еліне жегіп, аман- есен босанады. Туган үлының атын Әліқұл қояды. Сол Әліқұл өсе келе [[саяткер]], [[ер]] [[жігіт]] болып ер жетеді. Үйленіп, жайланып өз алдына бір [[ауыл]] болып кетеді. Әліқұлдан тарайтын Бараншы, Данияр, Ақсақда, Алыбай, Толыбай [[ұрпақ]]тары кейін үйлі-баранды үбірлі-шүбірлі бірқауым [[ел]] болып кетеді. Дос биден тарайтын бұл [[үрім-бұтақ]]тар Шымыр руының бір тармағы Шілмембет болып аталады.
Line 29 ⟶ 33:
 
==Дереккөздер==
 
<references/>
 
{{wikify}}
 
{{Суретсіз мақала}}
 
[[Санат:Тұлғалар1570 жылы туғандар]]
[[Санат:Ташкентте туғандар]]
 
[[Санат:1627 жылы қайтыс болғандар]]
 
[[Санат:Ташкентте жерленгендер]]
{{stub}}
[[Санат:Қазақ би-шешендері]]
[[Санат:Мир-Араб медресесі түлектері]]