|
| B b || ''B b'' || бы || б
|---
| C c || ''C c'' || шычы || ш ч
|---
| D d || ''D d'' || ды || д
| G g || ''G g'' || гі || г
|---
| H h || ''H h'' || һа ,хы || һ ,х
|---
| I i || ''I i'' || ій || і, (ы)и ,й
|---
| J j || ''J j'' || жі || ж
| W w || ''W w'' || дабылу || у
|---
|X x|| ''X x'' || ғышы || ғш
|---
| Y y || ''Y y'' || айы || й, (и)ы
|---
|Z z|| ''Z z'' || зет || з
| colspan=2 |Басылуы|| Ықшам тұрі || Оқылуы
|---
|AE'A || ae 'a|| ÄäƏ || ә
|---
| CH || ch || || ч
|---
| GHHG || ghhg || || ғ
|---
|I`'Y || i`'y || Ĭ ĭіІ || ыi
|---
| KH || kh || || х
|---
| NHNG || nhng || Ŋŋ || ң
|---
| OE 'O|| oe'o || Öö || ө
|---
| PH || ph || || ф
|---
| SH || sh || || ш
|---
| UE 'U || ue 'u||Üü Ү|| ү
|}
Дыбыс құраудың қосалқы баламалары: .сөйлем сөзден құралады ,сөз əрптен құралады сондықтан әдемі көрінуі үшін сөз басына (')белгісі келгенде А,О,Y,Uдыбстары 'A,'O,'Y,'U болып жіңішке болып оқылады
Дыбыс құраудың қосалқы баламалары: gh, ph, sh.
'belgysy belg'ys'y белгісі
Толықтыру:
1) Жуандық '''«`»''' белгісі '''«i»''' таңбасына қойылып, жуан [ы] дыбысын беруге арналған. ''М: ti`nh [тың], i`s [ыс], mi`s [мыс], mi`y [мый] т.б.'' «q», «x», «o», «u», «a», «i`» дыбыстары бар жуан буынды сөздерде, қазақ тілінің үндестік заңы бойынша, жуандық белгiсi '''«`»''' қойылмай жазылады, ал оқылғанда [ы] болып оқылады. ''М: qisqa [қысқа], uzin [ұзын], xilim [ғылым], alim [алым], qorim [қорым], i`risti [ырысты]. t.b.;''
2) Бір буындағы бір дыбыс беретін екі дауысты дыбысты диграф деп атайды. Олар: '''«ae»''' [ә] aera [әра] мыңжылдық, '''«ое»''' [ө] poena [пөна] жаза және '''«ue»''' [ү] true [трү] шындық. Егер әріптер тіркесін яғни диграфтарды бөлек оқу қажет болса, екінші әріптің үстінен қос нүкте [ ¨ ] (трема ) немесе ұзақтық белгісі [ ‾ ] қойылады, мысалы: poёta немесе poēta [поета] ақын. Ал қазақ тілінде олардың арасына айыру белгісін '''«’»''' қойу арқылы бөлек оқуға болады. ''М: po’eta, po’ema, a’edon, т.б.'' Латын тіліндегі қос таңбалы (диграф) '''«ae»''', '''«oe»''', '''«ue»''' дауысты дыбыстарының дыбысталуы қазақшадағы [ә], [ө], [ү] дыбыстарының дәл өзі. Бұл дыбыстар қазақ тілінде көбінесе бірінші буында келетіндіктен, диграф арқылы бейнелеу сөздің көлеміне онша әсер ете қоймайды. ''М: oezen, koel, daerya, kuen, tuen, Aebic, Aeset т.б.;''
3) Қазақ тілінде, тіпті [[Ахмет Байтұрсынұлы|А.Байтұрсынұлы]]ның «Төте жазу» әліпбесінде [и] дыбысы болмаған Шынтуайтында [и] дыбысы қазақтың [ і ] дыбысымен орны сәйкес келуі керек. Бұл дыбыс өзбек, ұйғыр, татар тілдерінде [и] болып келеді. Сондықтан тілімізге артық [и] дыбысы мен таңбасын қазақ тілінен шығарып тастаған жөн.
4) '''"y"''' және '''"z"''' әріптері [[грек тілі]]нен енген сөздерде кездеседі. Бұнда біз грек тілі вариантын ескермей, [[ағылшын тілі]] вариантына жүгінгеніміз жөн. Латыншадағы '''«y»''' таңбасы қазақшадағы дауысты-дауыссыз [й] мен [и] ге бiрдей қолданылады. Қазақ тіліндегі '''«r», «w», «y», «z»''' дыбыс таңбаларының алдында табиғи түрде [і]-[ы] дыбыстары жасырын сақталған. Сондықтан бұл таңбалардың дауыссыз дыбыстармен [і]-[ы] дыбыстарынсыз тікелей тіркесіп келулеріне болады. Алайда,
тіліміздің нақтылығын арттыру үшін, түбір сөздердің бірінші буынында жуан-жіңішкеліктері мен еріндік езуліктерін дәл көрсетіп жазған жөн. М: s`yliq, uw, uwis, kyw, jetisw, Jetis`w, swret, tyim, t`yim, kelw, aedeby, qi`ltyma, Atraw, qzil, qarz, traektr, t.b.
5) '''«і»''' таңбасы шет тілдерінен енген сөздерде, дауысты дыбыстармен тіркесіп келгенде [й] болып дыбысталады. ''М: Italia [ыталия], Russia [рұссия], Francia [франшия];''
6) Халқаралық өлшемге келтіру үшін, жер-су аттары мен адам есімдеріндегі ғ, ш, ф дыбыстарын құрама таңбалардың қосалқы баламалары (2) арқылы таңбалауға да болады. ''М: Manghistaw, Ghalim, Qaraghandi, Shi`mkent, Pharyza, Aebish т.б.''
7) Бас әріптен [[латын тілі]]нде адам есімдері (Iulia, Marcus, Caesar), географиялық атаулар (Roma, Europa, Italia), халықтардың атаулары (Latini, Romanus, Graeci )және зат есімнен жасалған сын есімдер жазылады (lingua Latina, theatrum Graecum, philosophus Romanus, nation Polona);
8) Бір буындағы екі дауысты дыбыс дифтонг деп аталады. Латын тілінде екі дифтонг бар. Олар: '''«au»''' [ау] және '''«eu»''' [еу]. ''М: Eu-ro-pa [еуропа] Еуропа, causa [кауза] себеп;''
9) Латынның '''«c»''' таңбасы «[[Codex Cumanicus]]» әдебиетіндегі қолданылуы қыпшақ тіліндегі [ш] дыбысы. Соған негізделіп, [ш] фонемасын белгілеуді жөн. Латын тілінде, классикалық кезеңде Сс әрпі тек қана [к] болып оқылады. Содан "g" әрпі келіп шыққан болатын. Сондықтан оны біздің [ғ] фонемамызға беруге болар еді. Алайда, XIII ғасырғы «[[Кодекс куманикус]]» әдебиеттерінде ол көбінесе [ш] фонемасына қолданылған болатын. Қазіргі бірталай түркі халықтарында ол [ж] немесе [ч] фонемасына қолданылады. Сондықтан оны біздің [ш] фонемамызға берген жөн;
10) Ал латындағы '''«х»''' таңбасының қолдануына келсек, ол латынның классикалық түрінде [кс] немесе ұяң түрде [гз] болып дыбысталады. Бізде ондай дыбыс жоқ. Бір жағынан біз кирилицаның «х» әрпіне үйреніп қалғанбыз, ал екінші жағынан [кс] және [гс] дыбысы өзіміздің [ғ] фонемамызға біршама жақын. Сосын, XIII ғасырғы «[[Кодекс куманикус]]» әдебиеттерінде ол көбінесе қыпшақ тілінің [ғ] фонемасына қолданылған болатын. Сондықтан бұл әріпті [ғ] фонемамызға қолданғанымыз жөн;
11) Латыншадағы '''«h»''' таңбасы [[қазақ тілі]]ндегі [һ] фонемасын белгілеуге арнадым. Бұл дыбыс қазақ тілінде сирек кездесіп, жиі қолданылмағанымен, құрама дыбыстарды жасауда ол өте қажет дыбыс таңбасы болып табылады. Сондықтан кез келген жағдайда бұл дыбысты қысқартуға немесе басқа дыбысқа пайдалануға болмайды. Таза өзін сақтау сөзсіз керек. ''М: sh, gh, th, ch, ph, nh, kh, zh, xh;''
12) Қолдан келген жағдайда [ә], [ө], [ү], [ң], [ы] дыбыстарына құрама таңбалардың ықшам түрін қолдануға да болады. ''М: Äset (Aeset), änci (aenci), ädemi (aedemi), saŋlaq (sanhlaq), taŋ (tanh), Öskemen (Oeskemen), öner (oener), Ĭdĭrĭs (I’diris), sĭmbat (si’mbat), Sĭxanaq (Si`xanaq), Ürimci (Uerimci), ülken (uelken), üstel (uestel) т.б.;''
13) Орыс тілінен енген «е» [йе] дыбыс таңбасы латыншада '''«ye»''' болып жазылады. ''М: Sansizbayev, Yelyena, Yevgyeniy, Qazanbayeva, Aytbayev, Tsaryeva, Yekatyeriyna t.b.''
'''"К"''' әрпі ертеде ғайып болған; кейбір қысқартуларда ғана кездеседі, мысалы "K" немесе KAL – Kalendae – календалар сөзінің қысқаша нұсқасы, календалар деп әр айдың алғашқы күнін атаған. Сол себепті оны өзіміздің [к] фонемамызға қолданғанымыз жөн.
[[Классикалық латын тілі]] кезеңінде '''"u"''' және '''"i"''' әріптері [u], [i] дауысты әріптерін және [v], [j] дауыссыз әріптерін белгілеу үшін қолданылған себебі '''"v"''', '''"j"''' әріптері алфавитке ХVІ ғасырда ғана енгізілген. Көп басылымдарда '''"j"''' әріпінің орнына '''"і"''' әрпі қолданылады. Сондықтан сөздіктерде iam және jam, iniectum және injectum нұсқаларын кездестіруге болады. Ал әлемдік ауқымға келсек, өте мөте ағылшын тілі факторын ескерсек, '''"j"''' әрпі тек [ж] фонемасын береді. ''М: Jonson [жонсон].''
[[Герман тілдері]]ндегі '''"w"''' әрпі ХІ ғасырда енгізілген. Ол [[герман тілдері]]ндегі дауыссыз [у] фонемасын белгілеу үшін енгізілген. Сондықтан оны өзіміздегі [у] фонемасын беогілеген жөн.
Дауыссыздар [[латын тілі]]нде muta (p,b,t,d,c,g) және liquida (l,r) болып бөлінеді.
Әрине, айта кеткім келетіні - латынның тілдік заңдылығына белгілі дәрежеде үйлескенімізбен, оған бүкілдей үйлесуіміз мүмкін емес. Сондықтан дәнін алып қауызын тастауымыз керек сиақты.
Бірнеше тұрақты әріптер тіркесін есте сақтау қажет. Олар:
'''* ph''' [ф] болып оқылады ''philosophus [философұс] философия;''
'''* rh''' [р] болып оқылады ''rhetor [ретор] ритор;''
'''* th''' [т] болып оқылады ''theatrum [театрұм] театр ;''
'''* ch''' [х] болып оқылады ''pulcher [пұлхер] әдемі;''
'''* sch''' [сх] болып оқылады ''schola [схола] мектеп;''
'''* qu''' [құ] болып оқылады ''aqua [ақұа] су.''
Классикалық кезеңде ti барлық жерде [ти] болып оқылған. Мысалы ratio [ратио] сана, scientia [скиентиа] білім.
Ngu әріптер тіркесі дауысты әріптердің алдында [нгв], дауыссыз әріптердің алдында [нги] болып оқылады. Мысалы: lingua [лингұа] тіл, angulus [ангұлұс] бұрыш, longus [лонгұс] ұзын, unguis [унгүис] тырнақ.
Классикалық кезеңде S дауысты әріптердің ортасында тұрса [c] болып оқылған. Ал оның латын тілінің дамуының соңғы кезеңіндегі өзгерістерін бұл жерде ескермейміз.
Біздің латын тіл мәдениетімен қатынасымыз да сонау ерте ден-ақ басталған. Оның бір бұлжытпас айғағы - [[Кодекс Куманикус]] (лат. [[Codex Cumanicus|Codex Cumanіcus]]), «[[Қыпшақ тілі]]нің сөздігі» – қыпшақ тілінде жазылған діни мәтіндер мен сөздіктерден тұратын кітап, бұл еңбектің түпнұсқасы 1294 жылы латынның готикалық көне қарпімен жазылған. Екі бөлімнен тұрады. Ал бұның аударылмаған түп нұсқасын оқысаңыз, кәдімгі қазақша.
XIII ғасырда жазылған «[[Кодекс куманикус]]» шығармалары латын әліпбиінде жазылған болатын:
1) kkce ulaxim kgnde semirir. Ol xowun
(көкше ұлағым көгенде семірір. Ол ғоуұн. p.73)
2) Olturganim oba yer basqanim baqir canaq
(Олтұрғаным оба йер басқаным иақыр шанақ. Ол үзеңгі.)
3) (CC, 120/145) Yazda yavli/yawli toqmaq yatir. Ol kirpi-dir.
(Йазда йаулы тоқмақ йатыр. Ол кірпідір)
4) (CC, 119/143) aq kmening avzu yoq. Ol yumurtqa
(Ақ кеменің аузы йоқ. Ол йұмұртқа)
5) (CC,120/145) burunsiz buz teser. Ol qoy bogu.
(Бұрұнсыз бұз тесер. Ол қой богұ)
Қазақтың өлшемді латын әліпбиін жасауда ең алдымен осы «[[Кодекс куманикус]]»-қа көбірек мән берілді:
1) Koekce ulaxim koegende semirir. Ol xowun;
2) Olturxanim oba yer, basqanim baqir canaq;
3) Yazda yawli toqmaq yatir. Ol kirpi-dir;
4) Aq kemeninh awzi yoq. Ol yumurtqa;
5) Burunsiz buz teser. Ol qoy boxu.
Мен бұл әліппенің атын «өлшемді» деп атаған себебім: әдетте өлшем деген сөз стандард деген сөздің қазақша баламасы болып келеді. Яғни бұл әліппе тек қана стантандардты латын әліпбесінің негізінде жасалғандықтан, «Қазақтың өлшемді (стандардты) әліппесі» деп аталды. Өркен Тоқтарұлы.
Barliq adamdar t`wmisinan azat jaene qadr-qasyeti men quqiqtari tenh bolip duenyege keledi. Adamdarxa aqil-parasat, ar-ojdan berilgen, sondiqtan olar br-brimen tuwistiq, bawirmaldiq qarim-qatinas jasawlari tyis.
== Дереккөздер==
| 