Латын әліпбиі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Oerken1972 (т) өңдемелерінен Sagatbek соңғы нұсқасына қайтарды Тег: Rollback |
Oerken1972 (талқылау | үлесі) Өңдеу түйіні жоқ |
||
2-жол:
'''Латын әліпбиі''', әлемде кеңінен қолданылады<ref name="source1">Дирингер Д., Алфавит, М., 1963</ref><ref name="source2">Добиаш-Рождественская О.А., История письма в средние века, М.—Л., 1963.</ref>. Б.з.б. 7 ғасырдада [[Рим]]де [[грек]] және [[этрус әліпбиі]]нің тармағы ретінде пайда болып, б.з. 1 ғасырында қалыптасты. Жазу оңнан солға немесе солдан оңға қарай (''брустрофедон бойынша'') жазылып, бағыты әрдайым алмасып отырған. Б.з.б. 4 ғасырдан бастап жазу тек солдан оңға қарай жазылды, алғаш 20 [[әріп]] болды. Әліпбиге б.з.б. 230-жылдары ''G'', ''Y'' және ''Z''әріптері енген, соңғы екеуі грек тілінен кірген сөздер үшін алынған, ал ''J'', ''U'', ''W'' әріптерінің қолданылуы қайта өркендеу дәуіріне жатады. Орта ғасырда Латын әліпбиі [[Еуропа]]ға тарады, [[Африка]], [[Америка]] және [[Азия]] халықтары пайдаланды. Латын сөздерін оқуға негізделген әріп таңбалары қалыптасты. Қазіргі латын әліпбиінде 25 әріп бар. Дауысты дыбыстар созылыңқы және қысқа айтылады, осыған байланысты сөздердің мағынасы өзгереді: līber — тәуелсіз, liber — кітап. Латын әліпбиінде алты [[монофтонг]] (''жалаң дауысты'') — ''а, е, і, о, u, у,'' сондай-ақ екі [[дифтонг]] (''қос дауысты'') — ''аu, еu'' бар. Үш диграф (қос таңбалы) -- ''ae, oe, ue'' бар. [[Дауысты дыбыстар]]дың санына, орналасу тәртібіне байланысты сөзге екпін түседі, буындар да осы негізде жабық (''дауыссызға бітсе'') және ашық (''дауыстыға немесе дифтонгқа аяқталса'') болып бөлінеді.
==
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''Негізгі таңбалар'''
27-жол:
| H h || ''H h'' || һа || һ
|---
| I i || ''I i'' ||
|---
| J j || ''J j'' || жі || ж
59-жол:
|X x|| ''X x'' || ғы || ғ
|---
| Y y || ''Y y'' ||
|---
|Z z|| ''Z z'' || зет || з
66-жол:
{| class='standard' style='text-align: center;'
| colspan=6 | '''
|--- class='bright'
|
|---
| colspan=6 | ''' Қазақ дыбыстарына арналған құрамалар '''
|---
|
|---
|
|---
|
|---
| NH ||
|---
|
|---
|
|---
| colspan=6 | ''' Орыс дыбыстарына арналған құрамалар '''
|---
|
|---
|
|---
| KH || || || х
|---
| TS || || || ц
|---
| YA || || || я
|---
| YW || || || ю
|---
| YO || || || ё
|---
| colspan=6 | ''' (2) Халқаралық қолданыстағы қосалқы құрамалар '''
|---
| GH || || || ғ
|---
| PH || || || ф
|---
| SH || || || ш
|}
Дыбыс құраудың халқаралық қосалқы баламалары
Толықтыру:
Line 185 ⟶ 204:
Barliq adamdar t`wmisinan azat jaene qadr-qasyeti men quqiqtari tenh bolip duenyege keledi. Adamdarxa aqil-parasat, ar-ojdan berilgen, sondiqtan olar br-brimen tuwistiq, bawirmaldiq qarim-qatinas jasawlari tyis.
[[Сурет:Keyboard-qz.png|нобай]]
'''Ықшам түрінде:'''
'''Arĭstanbaydĭŋ muqĭcĭ'''
Törtbaq, teke köz, calbar bet qaranĭ körseŋ, bul Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ eken de qoy. Muqĭc ekenin sezdirwge özi de qumar. Qĭzmet basĭndaxĭ adamdĭ körse, cĭrxalap sonĭŋ maŋĭnan cĭqpaydĭ.
– Jaqsĭ keldiŋ, cĭraxĭm, seni körwge qumar bolĭp otĭr edik, – dep öziŋe jastĭq qoya seni maqtay söyleytini de bar.
– Keŋes ökimetiniŋ jumĭsĭna qasĭq qanĭm qalxanca dayĭnmĭn! – dep belsendilik körsetetini de bar.
Onda da tüsine almay tomĭrĭqtĭq isteseŋ:
Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ deytin belsendi kedeyiŋ men bolamĭn! – dep tösin qaxĭp qoywdan da tayĭnbaydĭ.
Osĭnĭŋ bärin jawdĭrsa, «Muqĭc osĭ eken xoy» – dep öziŋ de qol qoyasĭŋ.
Men Muqĭctĭ birinci ret awĭldĭq keŋeste kezdestirdim. Awĭldĭŋ belsendilerin, komsomoldarĭn jynap alĭp kolkhozdĭŋ öndiris josparĭn istep jatqanbĭz. Ekpinimen seŋ buzxanday bolĭp birew kirip keldi.
– Älgi ökil qayda? Siz bolasĭz ba? – dep maxan töne tüsti.
Al jumĭsĭŋĭz...
– Jumĭsĭm: belsendi kedey edim. Osĭ eldegi «Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ» deytin men bolamĭn. Batĭraqtar körisinen kolkhozĭmĭzxa orĭn kelgen eken, soxan meni jiber desem, bastĭxĭmĭz jibermeydi. Bastĭxĭmĭz oŋbaxan neme: Äkesiniŋ äkesi Bädel qajĭxa barxan kisi. Özin tüsirtip tastamasam bolmas...
Tüsine almay qayta surap edim. Muqĭc cataqqa saldĭ.
– Sizdiŋ munĭŋĭz «törecildik», munĭŋĭz «oŋcĭl men solcĭldĭq»! Men izdenetin jerdi bilem, sizdiŋ üstiŋizden de izdene alamĭn, – deydi Muqĭc.
Kolkhoz öz jumĭsĭna özi ye, cetten kelgen ökil bylep-töstey berse, kolkhoz jumĭs istey ala ma. Men osĭ jaxdaydĭ aytayĭn desem, Muqĭcĭm:
Munĭŋĭz asĭra siltew! – dep calqayaqtaydĭ. Birew qysĭnsĭz jala japsa, isiŋ aq bolsa da betiŋ bir küreŋ tartpaqcĭ xoy.
Muqĭc ketken soŋ otĭrxan joldastardan söz tartĭp körip edim, birine-biri qarap jaltaqtastĭ.
Nege aytpaysĭŋdar? Aytsaŋdarcĭ, – dedi Dosan deytin batĭraq.
– Öziŋ nege aytpaysĭŋ? – dep, bĭlayxĭlarĭ oxan tüylikti.
Dosan jan-jaxĭna birer qarap aldĭ da, Muqĭctĭŋ ketkenine äbden közi jetip:
– Muqĭctĭŋ osĭ erkelegeni jeter. Muqĭctĭŋ kümanĭn acw kerek! Munĭŋ kim ekenin bilesiŋder me? – dedi.
– Bilemiz xoy, – dep otĭrxandar kürsindi.
Söz aralap ketti. Jumĭs tĭxĭz. Egis bastalxalĭ jatĭr. Jospardĭ bügin qaytsek te bitirw kerek. Muqĭc jayĭndaxĭ äŋgime ekinci kezekke ĭsĭrĭlĭp qala berdi.
Beyimbet Maylĭn “Aristanbaydĭnh muqĭcĭ” cĭxarmasĭnan üzindi.
'''Құрама түрінде:'''
'''Aristanbaydinh muqici'''
Toertbaq, teke koez, calbar bet qarani koersenh, bul Aristanbaydinh Muqici eken de qoy. Muqic ekenin sezdrwge oezi de qumar. Qzmet basindaxi adamdi koerse, crxalap soninh manhinan ciqpaydi.
– Jaqsi keldinh, craxim, seni koerwge qumar bolip otr edik, – dep oezinhe jastiq qoya seni maqtay soeyleytini de bar.
– Kenhes oekimetininh jumisina qasiq qanim qalxanca dayinmin! – dep belsendilik koersetetini de bar.
Onda da tuesine almay tomriqtiq istesenh:
Aristanbaydinh Muqici deytin belsendi kedeyinh men bolamin! – dep toesin qaxip qoywdan da tayinbaydi.
Osininh baerin jawdrsa, «Muqic osi eken xoy» – dep oezinh de qol qoyasinh.
Men Muqicti brinci ret awildiq kenheste kezdestrdim. Awildinh belsendilerin, koemsomoldarin jynap alip koelkhozdinh oendris josparin istep jatqanbz. Ekpinimen senh buzxanday bolip brew krip keldi.
– Aelgi oekil qayda? Sz bolasz ba? – dep maxan toene tuesti.
Al jumisinhz...
– Jumisim: belsendi kedey edim. Osi eldegi «Aristanbaydinh Muqici» deytin men bolamin. Batraqtar koerisinen koelkhozimzxa orin kelgen eken, soxan meni jiber desem, bastiximz jibermeydi. Bastiximz onhbaxan neme: Aekesininh aekesi Baedel qajixa barxan kisi. Oezin tuesrtip tastamasam bolmas...
Tuesine almay qayta surap edim. Muqic cataqqa saldi.
– Szdinh muninhz «toerecildik», muninhz «onhcil men solcildiq»! Men izdenetin jerdi bilem, szdinh uestinhzden de izdene alamin, – deydi Muqic.
Koelkhoz oez jumisina oezi ye, cetten kelgen oekil bylep-toestey berse, koelkhoz jumis istey ala ma. Men osi jaxdaydi aytayin desem, Muqicim:
Muninhz asra siltew! – dep calqayaqtaydi. Brew qysinsz jala japsa, isinh aq bolsa da betinh br kuerenh tartpaqci xoy.
Muqic ketken sonh otrxan joldastardan soez tartip koerip edim, brine-bri qarap jaltaqtasti.
Nege aytpaysinhdar? Aytsanhdarci, – dedi Dosan deytin batraq.
– Oezinh nege aytpaysinh? – dep, bilayxilari oxan tueylikti.
Dosan jan-jaxina brer qarap aldi da, Muqictinh ketkenine aebden koezi jetip:
– Muqictinh osi erkelegeni jeter. Muqictinh kuemanin acw kerek! Muninh kim ekenin bilesinhder me? – dedi.
– Bilemz xoy, – dep otrxandar kuersindi.
Soez aralap ketti. Jumis tixz. Egis bastalxali jatr. Jospardi buegin qaytsek te bitrw kerek. Muqic jayindaxi aenhgime ekinci kezekke i`srilip qala berdi.
Beyimbet Maylin “Aristanbaydinh muqici” cixarmasinan uezindi.
'''Кирилше:'''
'''Арыстанбайдың мұқышы'''
Төртбақ, теке көз, шалбар бет қараны көрсең, бұл Арыстанбайдың Мұқышы екен де қой. Мұқыш екенін сездіруге өзі де құмар. Қызмет басындағы адамды көрсе, шырғалап соның маңынан шықпайды.
– Жақсы келдің, шырағым, сені көруге құмар болып отыр едік, – деп өзіңе жастық қоя сені мақтай сөйлейтіні де бар.
– Кеңес өкіметінің жұмысына қасық қаным қалғанша дайынмын! – деп белсенділік көрсететіні де бар.
Онда да түсіне алмай томырықтық істесең:
Арыстанбайдың Мұқышы дейтін белсенді кедейің мен боламын! – деп төсін қағып қоюдан да тайынбайды.
Осының бәрін жаудырса, «Мұқыш осы екен ғой» – деп өзің де қол қоясың.
Мен Мұқышты бірінші рет ауылдық кеңесте кездестірдім. Ауылдың белсенділерін, комсомолдарын жинап алып колхоздың өндіріс жоспарын істеп жатқанбыз. Екпінімен сең бұзғандай болып біреу кіріп келді.
– Әлгі өкіл қайда? Сіз боласыз ба? – деп маған төне түсті.
Ал жұмысыңыз...
– Жұмысым: белсенді кедей едім. Осы елдегі «Арыстанбайдың Мұқышы» дейтін мен боламын. Батырақтар көрісінен колхозымызға орын келген екен, соған мені жібер десем, бастығымыз жібермейді. Бастығымыз оңбаған неме: Әкесінің әкесі Бәдел қажыға барған кісі. Өзін түсіртіп тастамасам болмас...
Түсіне алмай қайта сұрап едім. Мұқыш шатаққа салды.
– Сіздің мұныңыз «төрешілдік», мұныңыз «оңшыл мен солшылдық»! Мен ізденетін жерді білем, сіздің үстіңізден де іздене аламын, – дейді Мұқыш.
Колхоз өз жұмысына өзі ие, шеттен келген өкіл билеп-төстей берсе, колхоз жұмыс істей ала ма. Мен осы жағдайды айтайын десем, Мұқышым:
Мұныңыз асыра сілтеу! – деп шалқаяқтайды. Біреу қисынсыз жала жапса, ісің ақ болса да бетің бір күрең тартпақшы ғой.
Мұқыш кеткен соң отырған жолдастардан сөз тартып көріп едім, біріне-бірі қарап жалтақтасты.
Неге айтпайсыңдар? Айтсаңдаршы, – деді Досан дейтін батырақ.
– Өзің неге айтпайсың? – деп, былайғылары оған түйлікті.
Досан жан-жағына бірер қарап алды да, Мұқыштың кеткеніне әбден көзі жетіп:
– Мұқыштың осы еркелегені жетер. Мұқыштың күманын ашу керек! Мұның кім екенін білесіңдер ме? – деді.
– Білеміз ғой, – деп отырғандар күрсінді.
Сөз аралап кетті. Жұмыс тығыз. Егіс басталғалы жатыр. Жоспарды бүгін қайтсек те бітіру керек. Мұқыш жайындағы әңгіме екінші кезекке ысырылып қала берді.
Бейімбет Майлин "Арыстанбайдың мұқышы" шығармасынан үзінді.
== Дереккөздер==
| |||