|
Негізгі аумағы Еділ мен Жайық аралығы болғанымен, шығыста Жайықтың сол жағасына, солт.солтүстік-шығыста Батыс Сібір ойпатына дейін, солтүстік.-батыста Қазанға дейін, оңтүстік.-батыста [[Арал]], [[Каспий]] теңізіне дейін, кейде [[Маңғыстау]] мен [[Хорезм]]ге дейінгі алқапты қамтыды. Ноғай ордасы алғашында осы бірлестіктің негізін қалаған маңғыттардың атымен [[“Маңғыт Ордасы”]] аталған.
“Ноғай” атауы бұдан кейініректе, алғаш орыс [[жылнама]]ларында (1479), кейін шығыс деректерінде (1500) пайда болған. Бұл атаудың шығу тегі туралы көптеген зерттеушілер 13 ғ-дың. 2-жартысында Алтын Орда әскерінің қолбасшысы [[Ноғай]] иелігіне қараған ұлыс халқы “ноғай”, “ноғайлы” аталғандықтан деп санайды. Тарихи жазба деректерге қарағанда Н.Ноғай о-ныңордасының негізін [[Едіге]] қалаған. Ол 15 жыл (1396 – 1411) Алтын Ордадағы билікті түгелдей өз қолына ұстаған тұста иелігіндегі ноғай ұлысы даралана бастады. КастилияҚастилия елшісі Р.Г. Клавихоның жазбасында Едіге ордасы 200 мыңнан астам жасақ ұстағаны айтылады. Ол Алтын Орданы өзі қойған хандар арқылы басқарып, “бектер бегі” немесе “ұлы әмір” атағына ие болған. Ибн Арабшахтың айтуынша, оның жиырма баласының әрқайсысы жеке иеліктерде билік жүргізіп, әскер ұстаған. Н.Ноғай о-ныңордасының даралануы 13 ғ-дың. 2-жартысында басталып, [[Нұр әд-Дин]]нің (1426 – 40) тұсында аяқталды. Орт. – [[Жайық]] өз-ніңөзенінің төм.төменгі саласы, [[Сарайшық]] қ. болды. [[Алтын Орда]] ыдырағаннан кейін пайда болған өзге де ордалар сияқты Н.Ноғай о-ндаордасында этн.этникалық құрылымнан гөрі, саяси құрылым басым еді. Бас билікті “бектер бегі”, әмір атқарды. Негізгі бұқарасы “ұлыс адамдары” ([[ноян]], [[мырза]], [[князькінәз]], т.б.), “қара халық” деп аталды. Хан тағы тек [[Шыңғыс хан]] әулетінің ғана үлесі болса да, Н.Ноғай о-ныңордасының саяси үстемдігі, экон.экономикалық тіршілігі маңғыт әмірлерінің, яғни Едіге ұрпағының қолында болып, билік атадан балаға көшіп отырды. 15 ғ-дыңғасырдың орта шенінде ноғайлар [[Сырдария]]ның орта ағысындағы қалаларды басып алып, [[Шығ.Шығыс Дешті Қыпшақ]]тың саяси өмірінде ЕдігініңЕдігенің ұрпақтары [[Уақас би]], [[Мұса мырза]], [[Жаңбыршы]], т.б. басты рөл атқарды. [[Ұлыстар]] мен ру-тайпалар арасында билік үшін, жайылымдық жер үшін үздіксіз күрес жүрді. Халқының негізгі кәсібі көшпелі мал ш.шаруашылығы болды. Н.Ноғай о-ныңордасының құрамына енген тайпалар ( [[қоңырат]],[[маңғыт]], [[алшын]], [[жалайыр]], қаңлы, керей, қыпшақ, найман, ар-ғынарғын, тама, т.б.) кейіннен қазақ халқының этн.этностық құрамын қалыптастыруда үлкен рөл атқарды. Ш.Уәлиханов Н.Ноғай о.ордасы мен Қазақ хандығы халқының туыстығы туралы “бауырлас орда” деп атаған (қ. Қазақ-ноғай қарым-қатынастары). 15 ғ-дың. аяғында Н.Ноғай о.орда орыс мемлекетімен саяси және сауда-экон.экономикалық байланыстар орнатып, ноғай билеушілері Мәскеу мен Қазан базарларына жыл сайын мыңдаған жылқы мен қой өткізіп тұрды. 16 ғ-дың. 2-жартысында [[Қазан]] мен [[Астрахан]] хандықтарын [[Ресей]] жаулап алғаннан кейін Н.Ноғай о.ордасы әлсіреп, бірнеше ұлыстарға, ордаларға бөлінді. Солт.Солтүстік Кавказда Кіші Ноғай ордасы, ал Жем, Ойыл жағалауларында Алты ұлысҰлыс ордасы құрылды. Исмаил мырзаның қарамағындағы тайпалар Үлкен Ноғай ордасын құрып, 1557 ж. Орыс мемлекетіне бағынды. [[Еділ]] қалмақтарының шабуы¬лынаншабуылынан кейін 1634 ж. ноғайлар Еділдің оң жағалауынажағына көшіп, Кіші Ноғай ордасымен бірікті де, Қырым хандығына тәуелді болды. Н.Ноғай о.ордасы ыдырағаннан кейін қазақ жерінде қалған ел Қазақ хандығы құрамына енді. Н.Ноғай о.ордасы түркі халықтары тарихында үлкен із қалдырды. Қазақ, қарақалпақ, өзбек, татар, башқұрт, т.б. түркі халықтарының ұлт болып қалыптасуында Н.Ноғай о-наордасына кірген тайпалардың үлесі өте мол. Олардан аса үлкен мәдени мұра қалды; қ. [[Ноғайлы дәуірінің әдебиеті]].<ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref><ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref>
==Дереккөздер==
|
